Την περασμένη Κυριακή το απόγευμα δέχθηκα ένα τηλεφώνημα από τη Βρετανία που με συγκλόνισε. Εφυγε για το μακρύ ταξίδι ο ομότιμος καθηγητής αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου του Cambridge, λόρδος Colin Renfrew. Εφυγε ο σημαντικότερος στις μέρες μας αρχαιολόγος διεθνώς, που η ψυχή του όμως βρισκόταν στις Κυκλάδες, στο Αιγαίο, στην Ελλάδα. Εφυγε και ένας ακριβός δικός μου φίλος. Ειδικότερα οι αρχαιολόγοι και η αρχαιολογία των Κυκλάδων τού οφείλουμε πολλά, αφού είναι εκείνος που ανέβασε την προϊστορία των νησιών αυτών στα πιο ψηλά μονοπάτια της επιστημονικής γνώσης και παράλληλα αγωνίστηκε με πάθος για την καταπολέμηση της αρχαιοκαπηλίας σε αυτά.
Ο Colin Renfrew ήταν μια προσωπικότητα μεγάλης εμβέλειας. Συγκαταλέγεται στους κορυφαίους ερευνητές της ευρωπαϊκής προϊστορίας και έχει διακριθεί στους τομείς της αρχαιολογίας, της προϊστορίας των γλωσσών, της ραδιοχρονολόγησης και της αρχαιογενετικής, για να απαριθμήσουμε ορισμένους μόνο από τους τομείς με τους οποίους ασχολήθηκε. Με το ρηξικέλευθο επιστημονικό του έργο ήλθα πρώτη φορά σε επαφή στα φοιτητικά μου χρόνια μέσω του καινοτόμου τότε βιβλίου του «The Emergence of Civilisation. The Cyclades and the Aegean in the Third Millennium Β.C.» (1972), ένα είδος Ευαγγελίου για εμάς τους φοιτητές που αγαπούσαμε την προϊστορία.
Ο Renfrew δέθηκε με τις Κυκλάδες στα χρόνια της νιότης του, όταν ήλθε ως φοιτητής στη Βρετανική Σχολή Αθηνών την περίοδο 1962-1963. Τότε επισκέφθηκε τα νησιά αυτά και περπάτησε σε όλες τις γνωστές προϊστορικές θέσεις επισημαίνοντας και πολλές άγνωστες. Τα χρόνια εκείνα υπήρξαν καθοριστικά για τη στενή από εκεί και πέρα σχέση του με την αρχαιολογία των Κυκλάδων, με τον τόπο και τους ανθρώπους. Τότε γνωρίστηκε με τους έλληνες συναδέλφους του Χρίστο Ντούμα, Φωτεινή Ζαφειροπούλου και Λίλα Μαραγκού, με τους οποίους σφυρηλάτησε μια βαθιά φιλία και συνεργάστηκε γόνιμα μαζί τους στα μετέπειτα χρόνια. Τότε επίσης γνωρίστηκε με τον έφορο Αρχαιοτήτων Κυκλάδων Νικόλαο Ζαφειρόπουλο, ο οποίος τον βοήθησε να κάνει την πρώτη του ανασκαφή στον νεολιθικό οικισμό της νησίδας Σάλιαγκος Αντιπάρου στα μέσα της δεκαετίας του 1960. Ακολούθησε η ανασκαφή στην προϊστορική θέση των Σιταγρών της Ανατολικής Μακεδονίας στα τέλη της ίδιας δεκαετίας, που τον έφερε σε επαφή με την προϊστορία και του βορειοελλαδικού χώρου.
Τον Colin Renfrew γνώρισα από κοντά στο Ακρωτήρι της Θήρας αμέσως μετά τις σπουδές μου, το 1978. Εργαζόμουν τότε στην εκεί ανασκαφή της Αρχαιολογικής Εταιρείας και εκείνος ήλθε για να μετάσχει στο πρώτο συνέδριο που έγινε για τη Θήρα και τον κόσμο του Αιγαίου. Ακτινοβόλα προσωπικότητα! Παρουσίασε τα αποτελέσματα της πρόσφατης τότε ανασκαφής του στη Φυλακωπή της Μήλου, όπου είχε ανακαλύψει το μυκηναϊκό ιερό της πόλης. Τολμηρός και δυναμικός, δεν δίστασε στην ανακοίνωση εκείνη αλλά και στις μετέπειτα σχετικές δημοσιεύσεις του να αναμετρηθεί με θέματα θρησκειολογικά αλλά και με τη Μέση και Υστερη Εποχή του Χαλκού.
Τη δεκαετία του 1990, τα καθήκοντά του στο Πανεπιστήμιο του Cambridge τον απομάκρυναν από τις αγαπημένες του Κυκλάδες. Ξαναγύρισε όμως ορμητικά σε αυτές μετά τη συνταξιοδότησή του, στις αρχές της δεκαετίας του 2000, όταν ήμουν έφορος Αρχαιοτήτων Κυκλάδων και Σάμου. Επισκέφθηκε τις πρωτοκυκλαδικές θέσεις που ανασκάπτονταν τότε και δεν είχε δει, και κατ’ επανάληψιν τον Σκάρκο της Ιου, τον εξαιρετικά διατηρημένο οικισμό της ακμής του πρωτοκυκλαδικού κόσμου, που είχα την τύχη να επισημάνω και να ανασκάπτω. Ηλθε και στα εγκαίνια του Μουσείου της Ιου μαζί με την αγαπημένη του σύζυγο Jane Renfrew, μια εξαίρετη επιστήμονα, την κατεξοχήν ειδικό σε θέματα παλαιοεθνοβοτανολογίας. Αργότερα μου εξέφρασε την επιθυμία να ανασκάψει μια θέση στη Νάξο. Τότε του πρότεινα να προτιμήσει την Κέρο με τις σημαντικές αρχαιότητες, που είχε πληγεί παλαιότερα από την αρχαιοκαπηλία και όπου είχε διεξαγάγει έρευνα επιφανείας στα τέλη της δεκαετίας του 1980 από κοινού με τον Χρίστο Ντούμα και τη Λίλα Μαραγκού. Ευτυχώς τον έπεισα, διότι οι αξιολογότατες ανασκαφές που διηύθυνε εκεί κατά τις δεκαετίες του 2000 και του 2010 και οι οποίες δημοσιεύτηκαν ήδη κατά μεγάλο μέρος έδωσαν νέα πνοή και σημαντική ώθηση στην κυκλαδική αρχαιολογία της Εποχής του Χαλκού.
Ο Renfrew είχε βαθιά επηρεαστεί από την καταστροφή που υπέστησαν οι πρωτοκυκλαδικές αρχαιότητες από λαθρανασκαφές. Αυτό τον οδήγησε να αφιερωθεί παράλληλα με το επιστημονικό του έργο και στην καταπολέμηση της παράνομης διακίνησης αρχαιοτήτων σε διεθνές επίπεδο. Το 1996 ίδρυσε μάλιστα ένα κέντρο έρευνας για το θέμα αυτό, το Illicit Antiquities Research Centre, που έθεσε υπό την αιγίδα του Ινστιτούτου McDonald του Πανεπιστημίου του Cambridge. Από κοινού και με τη συνεργασία του Michael Boyd διοργανώσαμε δύο συνέδρια για τα μαρμάρινα πρωτοκυκλαδικά ειδώλια που προήλθαν από ανασκαφές στις Κυκλάδες και σε άλλες περιοχές του Αιγαίου, το 2014 και το 2015 αντίστοιχα. Ετσι δημοσιεύτηκαν δύο τόμοι στους οποίους περιλαμβάνονται αποκλειστικά και μόνον ειδώλια με γνωστή ανασκαφική προέλευση.
Οσα και να γράψει κανείς, είναι αδύνατο να περιγράψουν την καταλυτική επιστημονική παρουσία του Colin Renfrew στο κυκλαδικό αρχιπέλαγος. Η παρουσία που είχε όμως σε αυτά τα νησιά και ως άνθρωπος ήταν πολύ ζεστή και πολύ ιδιαίτερη. Για εμάς τους έλληνες αρχαιολόγους αλλά και για τους κατοίκους των νησιών στα οποία εργάστηκε και διέμεινε, τους Αντιπαριώτες, τους Κουφονησιώτες, τους Αμοργιανούς, τους Μηλιούς, ήταν ένας άνθρωπος κοντινός. Μίλαγε τη γλώσσα μας και του άρεσε να ζει στα νησιά όπως οι Κυκλαδίτες. Κάθε κουραστική ημέρα ανασκαφής την τελείωνε με ένα ρακόμελο παρέα με τον καπετάνιο που το πρωί μετέφερε την ομάδα του από το Κουφονήσι στην Κέρο, δεν ξεκινούσε ποτέ το βραδινό του φαγητό πριν τσουγκρίσει ένα ποτηράκι ούζο με τους συνδαιτυμόνες του και χόρευε στα κυκλαδίτικα γλέντια τον μπάλο που τόσο πολύ αγαπούσε. Φεύγοντας, ο αγαπημένος Colin αφήνει ένα κενό για την παγκόσμια, την ευρωπαϊκή, την αιγαιακή και την κυκλαδική αρχαιολογία, αφήνει όμως και ένα κενό στις ψυχές μας που δεν θα γεμίσει ποτέ.
Η δρ Μαρίζα Μαρθάρη είναι επίτιμη διευθύντρια Αρχαιοτήτων του υπουργείου Πολιτισμού, τέως έφορος Αρχαιοτήτων Κυκλάδων και Σάμου