Ο φόβος για το φύλο

^«Υπάρχουν μόνο δύο φύλα και αυτά προσδιορίζονται βιολογικά». Αυτή η πολεμική κραυγή έχει γίνει το διαπιστευτήριο όχι μόνο της παγκόσμιας Ακροδεξιάς, αλλά και αρκετών «κεντρώων» πολιτικών που προσπαθούν να περιορίσουν τις διαρροές προς το «δεξιό άκρο». Και διατυπώνεται εχθρικά προς τις θεωρίες του φύλου (gender), τις κριτικές φεμινιστικές και κοινωνικές θεωρητικές τοποθετήσεις που έχουν υποστηρίξει ότι το «φύλο» δεν είναι μια πρωτίστως βιολογική διαφοροποίηση, αλλά κυρίως αποτέλεσμα των μορφών κοινωνικής παραγωγής που καθορίζουν τις μορφές σεξουαλικοποίησης των σωμάτων μας και αρθρώνουν τις έμφυλες ταυτότητές μας. Το διακύβευμα δεν είναι μόνο – ούτε κυρίως – θεωρητικό. Οι θεωρίες του φύλου προέκυψαν μέσα από την αλληλεπίδραση ανάμεσα στη θεωρητική παραγωγή και μεγάλα κινήματα για την αναγνώριση, ορατότητα και συμπερίληψη των ΛΟΑΤΚΙ+ σωμάτων, που διεκδικούσαν ένα δικαίωμα στη ζωή χωρίς το διαρκές τραύμα της απώθησης και της καταστολής. Αυτή η αλληλεπίδραση οδήγησε σε προχωρήματα ως προς τη θεσμική αναγνώριση των δικαιωμάτων των ΛΟΑΤΚΙ+ ατόμων, συμπεριλαμβανομένης της αναγνώρισης ότι τα γκέι, κουίρ και τρανς άτομα υφίστανται επίσης τις διακρίσεις που αντιπαλεύουν οι νομοθεσίες κατά των διακρίσεων με βάση το φύλο. Δικαιώματα που σήμερα βρίσκονται στο στόχαστρο της παγκόσμιας Ακροδεξιάς που δαιμονοποιεί τις κριτικές θεωρίες του φύλου, όπως έχει δαιμονοποιήσει τις θεωρίες που υπενθυμίζουν ότι π.χ. ο ρατσισμός υπήρξε «οργανικό» στοιχείο της ιστορίας του αμερικανικού καπιταλισμού.

Καθοριστικά βιβλία

Το Τζούντιθ Μπάτλερ είναι στο επίκεντρο αυτών των πολεμικών. Πράγμα λογικό, εάν αναλογιστούμε τον καθοριστικό ρόλο που είχαν βιβλία του όπως το «Gender Trouble» (ελληνική έκδοση «Αναταραχή φύλου. Ο φεμινισμός και η ανατροπή της ταυτότητας», εκδόσεις Αλεξάνδρεια, 2009), ή το «Bodies that matter» (ελληνική έκδοση «Σώματα με σημασία», εκδόσεις Εκκρεμές, 2008), ήδη από τη δεκαετία του 1990 στη διατύπωση μιας πρωτότυπης θεωρίας της κοινωνικής παραγωγής του φύλου, μέσα από τις επιτελεστικές πρακτικές που καταλήγουν να διαμορφώνουν έμφυλα σώματα και ταυτότητες. Τώρα, έρχεται να απαντήσει στις πολεμικές κατά του φύλου με το βιβλίο «Ποιος φοβάται το φύλο;» που κυκλοφόρησε το 2024 στα αγγλικά και πολύ πρόσφατα στα ελληνικά από τις εκδόσεις Αλεξάνδρεια, σε μετάφραση του Γιώργου Καράμπελα και επιστημονική επιμέλεια της Βενετίας Καντσά και της Χριστίνας Σπυροπούλου.

Το Μπάτλερ επιμένει ότι γύρω από την έννοια του φύλου στήνεται από τους πολέμιούς του μια «φαντασιωτική σκηνή». Οπως σημειώνει «όταν έχει στηθεί η σκηνή και κάτι που ονομάζεται “φύλο” πλήττει, στη φαντασία κάποιων, παιδιά ή επηρεάζει το κοινό με βλαπτικούς ή καταστροφικούς τρόπους, τότε το “φύλο” υποκαθιστά ένα περίπλοκο σύνολο από αγωνίες και γίνεται ένας υπερκαθορισμένος τόπος όπου συγκεντρώνεται ο φόβος της καταστροφής». Σε αυτή τη βάση, επισημαίνει πως διαμορφώθηκε μια ιδιότυπη παγκόσμια συμμαχία που περιλαμβάνει την Καθολική Εκκλησία, τον Μπολσονάρου, την ευρωπαϊκή Ακροδεξιά, τον Βλαντίμιρ Πούτιν αλλά και τον Ντόναλντ Τραμπ. Επισημαίνει, παράλληλα, πως οι θεωρίες για την κοινωνική κατασκευή του φύλου ταυτίζονται στον λόγο όλων αυτών όχι με τους συλλογικούς αγώνες για τα έμφυλα δικαιώματα και την ισότητα, αλλά με μια ατομικιστική εκδοχή «προσωπικής ελευθερίας» ή με την εξουσία του χρηματοπιστωτικού κεφαλαίου ή των υπερεθνικών οργανισμών και άρα ως απειλή όχι μόνο για την οικογένεια αλλά και για το έθνος: «Η διδασκαλία του φύλου παρουσιάζεται ως παιδική κακοποίηση, η υπεράσπιση του δικαιώματος στην άμβλωση ταυτίζεται με υπεράσπιση του φόνου, η διασφάλιση των δικαιωμάτων επαναπροσδιορισμού φύλου θεωρείται προσβολή της Εκκλησίας, του έθνους της οικογένειας». Μόνο που δεν είναι απλώς μια ρητορική, καθώς όταν γίνεται τμήμα της κρατικής πρακτικής, τότε «μπορεί ακόμη και να δολοφονεί ή να εκθέτει στον θάνατο, όταν αποφασίζει ότι ορισμένες ζωές είναι τόσο διαβρωτικές ή καταστροφικές, ώστε να δικαιολογείται να τις παραδίδει, απροστάτευτες, σε θανάσιμη βία».

Η κατάσταση στις ΗΠΑ

Περνώντας στις αντιπαραθέσεις στις ΗΠΑ το Μπάτλερ εντοπίζει τα σοβαρά προβλήματα από την προσπάθεια να ταυτιστεί το φύλο με το βιολογικό φύλο και τον υπαρκτό κίνδυνο να αρθούν οι όποιες προστασίες είχαν τα ΛΟΑΤΚΙ+ άτομα ως προς τις διακρίσεις με βάση το φύλο. Παράλληλα, υπογραμμίζει ότι η απάντηση σε αυτή τη νεοσυντηρητική αντεπίθεση πρέπει να γίνει με τρόπο που φέρνει κοντά τους αγώνες για τα ΛΟΑΤΚΙ+ δικαιώματα, με τους αγώνες για το δικαίωμα στην άμβλωση και την αναπαραγωγική υγεία για όλα, με την πάλη ενάντια σε κάθε έμφυλη και σεξουαλική βία. Αντίστοιχα αποδομεί τις απόψεις εκείνων των φεμινιστριών, ιδίως στη Βρετανία, που είναι εχθρικές απέναντι στα δικαιώματα των τρανς γυναικών, αντιμετωπίζοντάς τις ως κακοποιητικές επειδή υποτίθεται ότι «στην πραγματικότητα» είναι άνδρες. Οπως σημειώνει: «Αν ο βιασμός νοείται ως αχαλίνωτη βιολογική ανάγκη που παράγεται αποκλειστικά στο και από το σωματικό αυτό όργανο, οι κοινωνικές διαστάσεις της κουλτούρας του βιασμού παρερμηνεύονται ή και παραγνωρίζονται τραγικά».

Πατριαρχία και αποικιοκρατία

Το Μπάτλερ υπενθυμίζει ότι ο διαχωρισμός «βιολογικού» και «κοινωνικού», κατ’ αναλογία προς τον διαχωρισμό «φύσης» και «πολιτισμού», συσκοτίζει ότι το «βιολογικό φύλο» δεν παύει να είναι μια ταξινομία, ιστορικά και κοινωνικά κατασκευασμένη, που προσπερνά την αντικειμενική βιολογική περιπλοκότητα και παραβλέπει την ιστορική διαμόρφωση της πατριαρχίας στη συνάντησή της με την αποικιοκρατία. Σε τελική ανάλυση, είναι ακριβώς η κοινωνική παραγωγή που επιτρέπει να στοχαστούμε τον μετασχηματισμό και την αλλαγή προς κοινωνίες πολύ πιο χειραφετημένες και αλληλέγγυες.

Πέραν του φιλελευθερισμού

Η τοποθέτηση του Μπάτλερ διαχωρίζεται από μια φιλελεύθερη αντίληψη, καθώς επιμένει ότι πρέπει «ο αγώνας για τις έμφυλες ελευθερίες και τα έμφυλα δικαιώματα να συμμαχήσει με την κριτική του καπιταλισμού, ώστε οι ελευθερίες για τις οποίες αγωνιζόμαστε να διατυπωθούν ως ελευθερίες συλλογικές και το φύλο να γίνει κομμάτι ενός ευρύτερου αγώνα για έναν κόσμο που θα εξαλείψει την επισφάλεια και θα παρέχει στέγη, τροφή και υγειονομική περίθαλψη σε όλες τις περιοχές του κόσμου».