Η πανδημία της νόσου Covid-19 σκόρπισε τον θάνατο σε κάθε γωνιά του πλανήτη και παράλληλα δοκίμασε τα όρια και τις αντοχές πολλών ανθρώπων που κλήθηκαν να πειθαρχήσουν σε αυστηρά μέτρα προκειμένου να προστατευθεί το σύνολο.
Σε μια πρόσφατη ανασκόπηση που δημοσιεύτηκε στο περιοδικό Virology, οι ερευνητές εξέτασαν την αυξανόμενη ποικιλία των ιών που χτυπούν τον άνθρωπο, την επιδημιολογική τους σημασία και τις προληπτικές στρατηγικές για τον μετριασμό των αναδυόμενων απειλών.
Υπόβαθρο για μια νέα πανδημία
Γνωρίζατε ότι σχεδόν ο μισός παγκόσμιος πληθυσμός κινδυνεύει να προσβληθεί από τον ιό του δάγκειου πυρετού (DENV), μια ασθένεια που μεταδίδεται από τα κουνούπια με επιβεβαιωμένη αύξηση κατά 1.200% στα κρούσματα που έχουν αναφερθεί τις τελευταίες δυο δεκαετίες, από 0,5 εκατομμύρια περιπτώσεις το 2000 σε 6,5 εκατομμύρια το 2023; Ωστόσο, η εκτιμώμενη πραγματική επίπτωση είναι έως και 400 εκατομμύρια κρούσματα ετησίως.
Οι ιογενείς ασθένειες έχουν διαμορφώσει την ανθρώπινη ιστορία, με τα κρούσματα να προκαλούν εκτεταμένη καταστροφή, από τον Μαύρο Θάνατο έως την πανδημία της Covid-19 το 2019. Ενώ ορισμένοι ιοί, όπως η ευλογιά, έχουν εξαλειφθεί μέσω του εμβολιασμού, άλλοι επιμένουν, προσαρμόζονται και συνεχίζουν να αποτελούν απειλές για τη δημόσια υγεία.
Η έλευση των μεταγονιδιωματικών αναλύσεων έχει αποκαλύψει πολλούς νέους ιούς, ωστόσο, το μέγεθος της ζημιάς που μπορούν να προκαλέσουν παραμένει σε μεγάλο βαθμό άγνωστο. Η ικανότητα των ιών να μεταλλάσσονται και να μεταπηδούν μεταξύ των ειδών -που συχνά διευκολύνεται από την παγκοσμιοποίηση, την κλιματική αλλαγή και την ανθρώπινη παρέμβαση σε ενδιαιτήματα άγριας ζωής- έχει οδηγήσει στη συνεχή εμφάνιση νέων μολυσματικών απειλών.
Οι ιοί που μεταδίδονται με Aedes (γένος κουνουπιών που αρχικά βρέθηκε σε τροπικές και υποτροπικές ζώνες, αλλά τώρα βρίσκεται σε όλες τις ηπείρους εκτός από την Ανταρκτική), συμπεριλαμβανομένου του DENV και του ιού Zika (ZIKV), έχουν αποδείξει την ταχεία εξάπλωση ασθενειών που μεταδίδονται από φορείς λόγω των κλιματικών αλλαγών. Επιπλέον, ιοί ζωονοσογόνου προέλευσης, όπως το σοβαρό οξύ αναπνευστικό σύνδρομο (ΣΟΑΣ) που προκαλεί ο γνώριμος ημών SARS-CoV-2, έχουν επισημάνει τον απρόβλεπτο χαρακτήρα των υγειονομικών κρίσεων που προξενούνται από τέτοιου είδους εξάρσεις. Συγκεκριμένα, οι νυχτερίδες χρησιμοποιούνται από αρκετούς ζωονοσογόνους ιούς ως μεγάλες «δεξαμενές», συμπεριλαμβανομένων των ιών SARS-CoV-2, Έμπολα (EBOV), Marburg (MARV) και Nipah (NiV). Οι ενδιάμεσοι φορείς, όπως οι χοίροι (για τον NiV) και οι καμήλες (για τον MERS-CoV), επίσης διευκολύνουν τη μετάδοση του ιού στον άνθρωπο.
Απαιτείται περαιτέρω έρευνα για την πρόβλεψη και τον μετριασμό των κινδύνων που σχετίζονται με τους αναδυόμενους ιούς προτού κλιμακωθούν σε παγκόσμιες κρίσεις.
Η ποικιλομορφία και η εξέλιξη των ιών που προσβάλουν τον άνθρωπο
Τον τελευταίο αιώνα, ο αριθμός των γνωστών ιών που πλήττουν τον άνθρωπο έχει αυξηθεί σημαντικά. Επί του παρόντος, περισσότεροι από 600 ιοί σε 30 οικογένειες ιών έχουν αναγνωριστεί ως ανθρώπινα παθογόνα, συμπεριλαμβανομένων των αρμποϊών (ιοί που μεταδίδονται από αρθρόποδα), των ζωονοσογόνων ιών και των ιών που είναι προσαρμοσμένοι στον άνθρωπο.
Οι αρμποϊοί, όπως ο ιός chikungunya (CHIKV) και ο ιός του Δυτικού Νείλου (WNV), εξαπλώνονται έχοντας ως κύριο φορέα τα κουνούπια, ενώ οι ζωονοσογόνοι ιοί, συμπεριλαμβανομένου του ιού Έμπολα (EBOV) και του ιού Lassa (LASV), προέρχονται από «δεξαμενές» ζώων. Πολλοί από αυτούς τους ιούς παρουσιάζουν υψηλή προσαρμοστικότητα, που τους επιτρέπει να εκμεταλλεύονται νέους ξενιστές και μονοπάτια μετάδοσης.
Η συνεχής εξέλιξη των ιών καθοδηγείται από τον γενετικό ανασυνδυασμό, τη μετάλλαξη και την εξελικτική πίεση. Για παράδειγμα, η εμφάνιση νέων στελεχών του ιού της γρίπης Α λόγω αντιγονικής μετατόπισης έχει οδηγήσει σε πολλαπλές πανδημίες.
Ομοίως, η ταχεία εξέλιξη του SARS-CoV-2 οδήγησε σε εξαιρετικά μεταδοτικές παραλλαγές, περιπλέκοντας τις προσπάθειες που στόχευαν στον περιορισμό του. Η αλληλεπίδραση μεταξύ της προσαρμογής του ιού και της ανθρώπινης ανοσίας επεσήμανε την ανάγκη για συνεχή επιτήρηση και ανάπτυξη εμβολίων.
Διαδρομές μετάδοσης και αντίκτυπος σε άτομα και κοινότητες
Οι ιοί που χτυπούν τον άνθρωπο εξαπλώνονται μέσω διαφορετικών μηχανισμών, όπως η άμεση επαφή, η μετάδοση μέσω του αέρα, φορέων όπως τα κουνούπια ή διάχυσης ζωονοσογόνων παραγόντων. Οι αναπνευστικοί ιοί, όπως ο ιός της ιλαράς (MeV) και ο SARS-CoV, μεταδίδονται μέσω αναπνευστικών σταγονιδίων και αερολυμάτων, καθιστώντας τους εξαιρετικά μεταδοτικούς. Οι αιματογενείς ιοί, συμπεριλαμβανομένου του ιού της ανθρώπινης ανοσοανεπάρκειας (HIV) και του ιού της ηπατίτιδας Β (HBV), ενέχουν κινδύνους λόγω μη ασφαλών ιατρικών πρακτικών και της σεξουαλικής επαφής χωρίς προφυλάξεις.
Ο κοινωνικός και οικονομικός αντίκτυπος των ιικών εστιών είναι βαθύς. Πέρα από τις άμεσες επιπτώσεις στην υγεία, τα άτομα και οι κοινότητες αντιμετωπίζουν μακροπρόθεσμες συνέπειες, όπως απώλεια εισοδήματος, κορεσμένα συστήματα υγειονομικής περίθαλψης και διαταραχές στην εκπαίδευση.
Οι ιοί που μεταδίδονται με φορείς, όπως ο DENV και ο ιός του κίτρινου πυρετού (YFV), προκάλεσαν οικονομική ύφεση στις περιοχές που έπληξαν, παρεμποδίζοντας τον τουρισμό και το εμπόριο. Ομοίως, η πανδημία της Covid-19 εξέθεσε ευπάθειες στις παγκόσμιες αλυσίδες εφοδιασμού και στις υποδομές υγειονομικής περίθαλψης και συνάμα κατέδειξε τις εκτεταμένες συνέπειες των ιογενών ασθενειών.
Επιπλέον, ο ιός Oropouche (OROV), ένας αναδυόμενος αρμποϊός, επεκτείνεται ταχέως στη Λατινική Αμερική. Τα πρόσφατα κρούσματά του επισημαίνουν την ανάγκη για ενισχυμένες στρατηγικές επιτήρησης και ανταπόκρισης κατά των νεοεμφανιζόμενων απειλών που μεταδίδονται από φορείς.
Παγκόσμια επίδραση στην υγεία και αναδυόμενες απειλές
Οι ιογενείς επιδημίες και οι πανδημίες επιβάλλουν σημαντικές επιβαρύνσεις στα συστήματα και τις οικονομίες υγειονομικής περίθαλψης. Η πανδημία της COVID-19, η οποία προκαλέσει εκατομμύρια θανάτους παγκοσμίως, επισημαίνει τον καταστροφικό αντίκτυπο των νέων ιών.
Ομοίως, η αναζωπύρωση του DENV, που πλέον απειλεί σχεδόν τον μισό παγκόσμιο πληθυσμό, επισημαίνει την πρόκληση να ελεγχθούν οι νόσοι που μεταδίδονται από φορείς.
Πέρα από τις άμεσες επιπτώσεις στην υγεία, οι αναδυόμενοι ιοί συμβάλλουν σε μακροπρόθεσμες συνέπειες, συμπεριλαμβανομένων των χρόνιων ασθενειών και της οικονομικής αστάθειας. Αρκετοί ογκογόνοι ιοί, όπως ο ιός των ανθρώπινων θηλωμάτων (HPV), ο ιός Epstein-Barr (EBV), ο ιός της ηπατίτιδας Β (HBV), ο ιός της ηπατίτιδας C (HCV) και ο ανθρώπινος Τ-λεμφοτροπικός ιός 1 (HTLV-1), είναι γνωστό ότι προκαλούν καρκίνους όπως ο καρκίνος του τραχήλου της μήτρας, ο καρκίνος του ήπατος και η λευχαιμία σε ενήλικες.
Η ενσωμάτωση της γονιδιωματικής επιτήρησης, των παρεμβάσεων στη δημόσια υγεία και της παγκόσμιας συνεργασίας είναι ζωτικής σημασίας για τον μετριασμό των μελλοντικών ιογενών απειλών.
Στρατηγικές πρόληψης και ελέγχου για μια νέα πανδημία
Οι αποτελεσματικές στρατηγικές πρόληψης του ιού περιλαμβάνουν εμβολιασμό, έλεγχο φορέων, μέτρα δημόσιας υγείας και συστήματα έγκαιρης ανίχνευσης.
Ο εμβολιασμός παραμένει ο ακρογωνιαίος λίθος της πρόληψης των ιογενών ασθενειών, με επιτυχημένα προγράμματα για την εξάλειψη της ευλογιάς και τη μείωση της μετάδοσης του ιού της πολιομυελίτιδας. Ωστόσο, τα κενά στην κάλυψη των εμβολιασμών, η διστακτικότητα απέναντι στα εμβόλια και οι υλικοτεχνικές προκλήσεις εμποδίζουν τις προσπάθειες που στοχεύουν στη ανοσοποίηση σε πολλές περιοχές. Για παράδειγμα, το εμβόλιο του δάγγειου πυρετού (Dengvaxia) συνιστάται μόνο σε άτομα που έχουν ήδη εκτεθεί στον DENV, γεγονός που περιορίζει την ευρεία χρήση του.
Τα μέτρα ελέγχου των φορέων, όπως η εξάλειψη των τόπων αναπαραγωγής κουνουπιών και η ανάπτυξη γενετικά τροποποιημένων κουνουπιών, ήδη υπόσχονται πολλά γύρω από τον περιορισμό της μετάδοσης των αρμποϊών. Για τους ζωονοσογόνους ιούς, η επιτήρηση της άγριας ζωής και οι βελτιωμένες πρακτικές βιοασφάλειας στην κτηνοτροφία είναι κρίσιμες.
Τα μέτρα ατομικής προστασίας, όπως η υγιεινή των χεριών, η χρήση μάσκας και οι ασφαλείς σεξουαλικές πρακτικές, μπορούν να μειώσουν σημαντικά την εξάπλωση του ιού.
Η διεθνής συνεργασία είναι απαραίτητη εάν θέλουμε να είμαστε κατάλληλα προετοιμασμένοι για μια νέα πανδημία. Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας (ΠΟΥ) έχει δώσει προτεραιότητα στα παθογόνα υψηλού κινδύνου, συμπεριλαμβανομένης της Νόσου Χ (μια άγνωστη μελλοντική απειλή πανδημίας), επισημαίνοντας την ανάγκη για προληπτική έρευνα και στρατηγικές απόκρισης. Η ενίσχυση των υποδομών υγείας, η ενίσχυση των διαγνωστικών δυνατοτήτων και η επένδυση στην ανάπτυξη αντιικών είναι επιτακτική ανάγκη για την καταπολέμηση των ιογενών απειλών.
Συμπεράσματα
Οι ιοί που προσβάλλουν τον άνθρωπο αντιπροσωπεύουν μια διαρκώς αυξανόμενη πρόκληση λόγω της ταχείας εξέλιξής τους, των διαφορετικών οδών μετάδοσης και του παγκόσμιου αντίκτυπου στην υγεία. Η αυξανόμενη διεπαφή μεταξύ των ανθρώπων και των ιικών «δεξαμενών», λόγω της κλιματικής αλλαγής, της αστικοποίησης και των διεθνών ταξιδιών, έχει αυξήσει τον κίνδυνο εμφάνισης μολυσματικών ασθενειών.
Η ταχεία επέκταση των μεταδιδόμενων από φορείς και ζωονοσογόνους παράγοντες ιών απαιτεί ενισχυμένη επιτήρηση, προληπτικές στρατηγικές και παγκόσμια συνεργασία για τον μετριασμό μελλοντικών εστιών.
Ο εμβολιασμός, ο έλεγχος των φορέων και οι παρεμβάσεις στη δημόσια υγεία παραμένουν κρίσιμες για τη μείωση του όγκου των ιογενών ασθενειών. Ωστόσο, οι αναδυόμενες ιικές μεταλλάξεις και η περιορισμένη διαθεσιμότητα εμβολίων για ορισμένους ιούς, όπως οι αρμποϊοί και οι κορονοϊοί, θέτουν συνεχείς προκλήσεις.
Η πανδημία της COVID-19 έχει αποδείξει πως υπάρχει τεράστια ανάγκη για μέρα πρόληψης έναντι μιας νέας πανδημίας, συμπεριλαμβανομένης της γονιδιωματικής επιτήρησης και πλαισίων ταχείας απόκρισης.