Οταν ήμουν νεότερος, προσπαθούσα, τον περασμένο αιώνα, να κατανοήσω τη νοοτροπία, βέβαια, ορισμένων συμβασιούχων που, όταν έληγε η σύμβασή τους, διαμαρτύρονταν με απεργία πείνας, ώστε να πετύχουν την πρόσληψή τους σε κάποιον οργανισμό ή σε ίδρυμα, όπως, λόγου χάρη, μια τράπεζα. Η απορία μου δεν αφορούσε τόσο την επιλογή του τρόπου πίεσης, ώστε να ενταχθούν στο μισθολόγιο του φορέα – στόχου, αλλά την αμέσως επόμενη μαχητική συμμετοχή τους σε απεργίες, ώστε να βελτιωθούν οι εργασιακές συνθήκες και μισθολογικές απολαβές τους, τις οποίες γνώριζαν, αλλά απαίτησαν, τρόπον τινά, να εξασφαλίσουν. Οταν μάλιστα εκλέχτηκα μέλος ΔΕΠ στο Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, δεν περίμενα ποτέ ότι θα με θεωρούσαν ως ταξικό εχθρό ορισμένες κατηγορίες της κοινότητας του ΕΜΠ, δηλαδή του ακαδημαϊκού ιδρύματός μας. Είναι πολύ δύσκολο για μας τους ανθρώπους να καταφέρουμε να σχετιστούμε, να συνυπάρξουμε, να συνεργαστούμε. Φαίνεται ότι αυτές οι ρημάδες καταστάσεις, συνύπαρξη και συνεργασία, έχουν ως απαραίτητη προϋπόθεση έναν «εξελιγμένο» νεωτερικό εαυτό, με αναπτυγμένη συνείδηση και αντίληψη της περιβάλλουσας συνθήκης.
Στην εφαρμοσμένη φιλοσοφία και στην κοινωνική θεωρία υπάρχει ο όρος δρων υποκείμενο (agent)· αυτό το δρων υποκείμενο ενσαρκώνει αξίες και συμπεριφορές, οπότε ονομάζεται ηθικώς δρων ή αλλιώς moral agent· όταν ενσαρκώνει πολιτικές (civic) στάσεις και επιλογές συγκροτεί τα ποιοτικά χαρακτηριστικά που αποτυπώνουν την αντίληψή του περί τους θεσμούς, την κοινωνία, το δίκαιο, την πολιτική, την εργασία, τη συμμετοχή κ.τ.λ. Κοντολογίς, το δρων υποκείμενο είναι φορέας συνείδησης και αξιών, δηλαδή ηθικής στάσης. Εχει, όμως, σχέση η ηθική με την πολιτική; Ασφαλώς και περιέχει πολιτικότητα η ηθική συνείδηση· αποκαλύπτει εναργώς την ποιότητα και την ιδιότητα του πολίτη (citizenship), του εργαζομένου (work ethics), το όλον πολιτικό πνεύμα (esprit civique) του και την… αισθητική του. Είναι ψιλά γράμματα όλα αυτά; Νομίζω ότι βρίσκονται στις άχρηστες ιδιότητες ή επιδιώξεις για τους περισσότερους συνανθρώπους μας, ακόμη και για τους πιο μορφωμένους· εδώ περιλαμβάνω απλώς τους κατόχους τίτλων από τις βαθμίδες εκπαίδευσης και όχι τους «επεξεργασμένους εαυτούς», μέσα από επίμονη αναζήτηση της αυτογνωσίας και της πνευματικότητάς τους ή έστω μέσα από την ψυχανάλυση.
Εάν κάτι μας διαμορφώνει σε χρηστούς πολίτες είναι η ενσυναισθητική (empathetic) προσπάθειά μας να μοχθούμε εργασιακώς με κοινωνική και επαγγελματική συνείδηση, όχι να προσβλέπουμε στην τζαμπατζίδικη φυγοπονία, που μας εξασφαλίζει το προβληματικό γράμμα του ανεπαρκούς και ανενημέρωτου νομοθέτη, του οποίου το πνεύμα απλώς επιδιώκει ανεπιτυχώς να ρυθμίσει ουσιαστικά την πραγματικότητα. Το προβληματικό γράμμα του νόμου είναι αυτό ακριβώς που προσλαμβάνει «ανειδίκευτες ειδικότητες» και τις τοποθετεί σε τομείς του Δημοσίου, όπως είναι οι μεταφορές, οι συγκοινωνίες, η εκπαίδευση κ.τ.λ. ώστε σταδιακώς να απαξιώνονται με αδιαφορία ή υστεροβουλία, ποιος ξέρει, και εν τέλει να ιδιωτικοποιούνται μπιρ παρά.
Θα ήταν ίσως παρεξηγήσιμη μία ακόμη αναφορά στο πολιτικώς αποτρόπαιο προ διετίας έγκλημα που θέρισε τη νεαρή ζωή και άφησε τους πάντες στο απυρόβλητο. Υπάρχουν, ωστόσο, οργανισμοί που κακοποιούνται πολλαπλώς από την παραταξιακή αντίδραση των λιγότερο έως καθόλου καλλιεργημένων εαυτών, δηλαδή υποκειμένων. Αυτή η παραταξιακή στάση παγιώνει αναπόδραστα τη σταδιακή φθίση της υψηλής επίδοσης που παρατηρείται σε αρκετούς τομείς του Δημοσίου, οι οποίοι όμως προσφέρονται και ως κατάλληλοι ξενιστές της· αυτή η φυματίωση ως σταδιακή φθορά δεν έχει ενδιάμεσους θανάτους, ώστε να τη συνειδητοποιήσουμε ή να την προσέξουμε, αλλά οδηγεί μοιραία στην απονέκρωση του ακμαίου οργανισμού.
Το ζήτημα δεν είναι «ακαδημαϊκό», αλλά πραγματικό και αφορά την κακοδαιμονία της χώρας μας ως έρμαιο στον κάθε ασύδοτο κοινωνικό και πολιτικό εαυτό ή υποκείμενο. Απέναντι σε alien δρώντα υποκείμενα η δημοκρατία των διαδικασιών μας ωχριά. Για να συνεριστεί κανείς με αυτά τα ξενόμορφα (xenomorph) υποκείμενα πρέπει να συρρικνώσει τον επαγγελματικό εαυτό του σε διαλεκτικό, αξιακό, εργασιακό, κοινωνικό, αισθητικό και πολιτικό επίπεδο. Η κακοδαιμονία τούτη είναι εμμενής, βαθιά ριζωμένη και βολικά αποδεκτή από τον κάθε λογής πνευματικά ακατέργαστο και οκνό εαυτό που ευδοκιμεί αυτάρεσκα σε μονολιθικές και απρόσωπες συλλογικότητες.
Ο Κώστας Θεολόγου είναι διευθυντής του Τομέα Ανθρωπιστικών, Κοινωνικών Επιστημών και Δικαίου στη Σχολή ΕΜΦΕ ΕΜΠ