Εχει μετρήσει ποτέ κανείς πόσα πολιτικά ιδρύματα, ινστιτούτα και δεξαμενές σκέψης (think tanks) υπάρχουν στην Ελλάδα; Αν υπολογίσει μόνο αυτά που κρύβουν από πίσω τους ένα πολιτικό πρόσωπο ή κάποιο ελληνικό κόμμα, δημιουργείται μια μεγάλη αλυσίδα παραγωγής ιδεών – ή, αν μη τι άλλο, ένα όχημα παρεμβατικότητας.
Τα «επίσημα» οχήματα χωρίζονται σε δύο κατηγορίες: τα κομματικά ινστιτούτα και τα ιδρύματα των πρώην πρωθυπουργών. Και παρότι τα δεύτερα κερδίζουν τα φώτα της δημοσιότητας, τα πρώτα είναι που για δεκαετίες σήκωσαν το βάρος της προγραμματικής διαμόρφωσης των κομμάτων τους. Το ΙΣΤΑΜΕ (Ινστιτούτο Στρατηγικών Μελετών – Ανδρέας Παπανδρέου) αποτελούσε σημείο αναφοράς για το ΠΑΣΟΚ, τροφοδοτώντας το και με προσωπικότητες κύρους που έρχονταν μέσω αυτού σε επαφή με τα κομματικά πράγματα. Τα χρέη που άφησαν το αποτύπωμά τους στο ΠΑΣΟΚ ξεθώριασαν και την παρουσία του ΙΣΤΑΜΕ, το οποίο ανέστειλε τη λειτουργία του το 2019. Στη θέση του, για να υπηρετήσει και το αφήγημα του Κινήματος Αλλαγής, δημιουργήθηκε το In Social, με επικεφαλής τον πρώην υπουργό Νίκο Χριστοδουλάκη και επιστημονικό διευθυντή τον Γιώργο Παπούλια. Οι πράσινες εκδηλώσεις χτύπησαν καμπανάκια στον ΣΥΡΙΖΑ, που ενεργοποιεί ξανά ένα άλλο ιστορικό ινστιτούτο σκέψης για τον ΣΥΝ και (αργότερα) τον ΣΥΡΙΖΑ, το «Νίκος Πουλαντζάς», με πρόεδρο τον Αλέκο Φλαμπουράρη και επιστημονική διευθύντρια τη Μαρία Ρεπούση. Σταθερά χαμηλών τόνων το νεοδημοκρατικό Ινστιτούτο Δημοκρατίας (με διευθυντή του επιστημονικού συμβουλίου τον Πάνο Σταθόπουλο), το οποίο ωστόσο αξιοποιήθηκε από τον Κυριάκο Μητσοτάκη για την περιγραφή των αλλαγών που εξήγγειλε για να κερδίσει τις εκλογές. Το γαλάζιο Ινστιτούτο φέρει το όνομα του ιδρυτή της ΝΔ, Κωνσταντίνου Καραμανλή, που υπήρξε πηγή έμπνευσης και για τους πρώην πρωθυπουργούς.
Η ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΑ. Το 1983, με την ίδρυση του κοινωφελούς Ιδρύματος Κ. Καραμανλής (που θα αναλάμβανε όχι μόνο τη φύλαξη του αρχείου του, αλλά παράλληλα τη διάχυση των ιδεών του μέσα από την επιστημονική έρευνα) ο Καραμανλής δημιούργησε προηγούμενο: ακολούθησαν το Πνευματικό Ιδρυμα Γεώργιου Παπανδρέου το 1989, το Ιδρυμα Ανδρέας Παπανδρέου (ΙΑΠ) το 1996, το Ιδρυμα Κωνσταντίνος Μητσοτάκης το 1998 και το Ιδρυμα Κωνσταντίνου Σημίτη το 2007. Δεν έχουν όλα την ίδια παρουσία στα δημόσια πράγματα και μια ματιά στις ιστοσελίδες τους (όσες υπάρχουν και λειτουργούν) δείχνει πως οι νέες τεχνολογίες δεν είναι το δυνατό σημείο των χειριστών τους: το «Καραμανλής» συνεχίζει να διοργανώνει εκδηλώσεις ανά τακτά χρονικά διαστήματα (συνήθως, προσφέρονται για γαλάζιο εσωκομματικό κουτσομπολιό, όπως στην κοινή εμφάνιση Μητσοτάκη, Καραμανλή και Σαμαρά), το ΙΑΠ είναι διοργανωτής του «Συμποσίου της Σύμης», ενώ το Ιδρυμα Σημίτη παρέχει ψηφιοποιημένο σχεδόν όλο το προσωπικό αρχείο Σημίτη και είναι το μοναδικό που έχει αναρτημένα οικονομικά στοιχεία από το 2015 έως το 2021.
Δωρεές και επιχορηγήσεις. Η χρηματοδότησή τους έχει κατά καιρούς γίνει αντικείμενο κριτικής, αλλά και θεωριών συνωμοσίας. Τα ινστιτούτα ακολουθούν τη μοίρα των κομμάτων, όμως τα ιδρύματα των πρώην, ως νομικά πρόσωπα ιδιωτικού δικαίου και μη κερδοσκοπικού χαρακτήρα, έχουν τις διευκολύνσεις που προβλέπει η νομοθεσία. Είτε αυτή αφορά τη φορολόγησή τους είτε την παραχώρηση στέγασης σε κτίριο του Δημοσίου είτε τη δυνατότητα αιτήσεων για επιχορηγήσεις – η δυνατότητα δωρεών είναι αυτονόητη. Με νόμο του 2007, η χρηματοδότηση έγινε ετήσια, όμως το 2010, στις αρχές της κρίσης, αυτή η πρόβλεψη ανεστάλη. Απαντώντας σε σχετική ερώτηση το 2021, η Νίκη Κεραμέως ανέφερε πως από το 2017 έως το 2020 το μοναδικό ίδρυμα τέτοιου είδους που επιχορηγήθηκε από τον προϋπολογισμό ήταν το Εθνικό Ιδρυμα Ερευνών και Μελετών Ελευθέριος Βενιζέλος – του οποίου ωστόσο το καθεστώς είναι διαφορετικό.
Από τότε, δύο ακόμα πρώην πρωθυπουργοί έχουν μπει στον χορό των ιδρυμάτων: ο Αντώνης Σαμαράς το 2022, το Ιδρυμα του οποίου μετά την επίσημη πρώτη εκδήλωση στο Παλλάς έχει μείνει σιωπηλό, και ο Αλέξης Τσίπρας το 2024, ο οποίος ωστόσο έκανε Ινστιτούτο, μια αστική μη κερδοσκοπική εταιρεία, με σχετικό αριθμό στο ΓΕΜΗ. Ποια η πολιτική διαφορά τους από τους υπόλοιπους; Και οι δύο δηλώνουν ακόμα ενεργοί – παρότι ο ένας αξιοποιεί όλο και συχνότερα το βήμα που δημιούργησε.
Ζυμώσεις στα think tanks. Σε άλλη περίπτωση, η συχνότητα της παρεμβατικότητας του Τσίπρα θα ταίριαζε καλύτερα στην κατηγορία των think tanks που έχουν βασικό στόχο να ξεφύγουν από τα σφιχτά δεσμά των επίσημων γραμμών. Η Κεντροαριστερά εδώ πρωτοστατεί: τα ετήσια συνέδρια του Κύκλου Ιδεών του Ευάγγελου Βενιζέλου είναι σημείο συνάντησης συγκεκριμένου ακροατηρίου, ενώ το Δίκτυο διαμορφώνει την πολιτική ταυτότητα της Αννας Διαμαντοπούλου. Ο πρώην υπουργός Οικονομικών επί ΣΥΡΙΖΑ, Γιάννης Δραγασάκης, βρίσκεται πίσω από το ΕΝΑ (Ινστιτούτο Εναλλακτικών Πολιτικών) βγάζοντας μπροστά μια νέα γενιά αναλυτών, ενώ η Λούκα Κατσέλη είναι διευθύντρια του Ινστιτούτου Ερευνών και Πολιτικής Στρατηγικής (ΙΝΕΡΠΟΣΤ). Ηταν εκείνη που, σύμφωνα με κάποιες πληροφορίες, μιλούσε για κοινές δράσεις κεντροαριστερών think tanks που θα κατέληγαν στη δημιουργία ενός ενιαίου φορέα – σ’ αυτές θα εμπλεκόταν και ο Τσίπρας. Μέχρι τώρα, τίποτα τέτοιο δεν έχει πάρει σάρκα και οστά. Σε επίπεδο πολιτικής ζύμωσης, από την άλλη, χωρίς εμπλοκή Τσίπρα και χωρίς κομματικό στόχο, οι Κινήσεις Πολιτών (εκ των τάσεων του ΠΑΣΟΚ – ΚΙΝΑΛ) έφτιαξαν την Πρωτοβουλία Δικτύωσης Διαλόγου και Συνεργασίας για τη δημιουργία ενός κοινού προοδευτικού προγράμματος. Και η λίστα των think tanks δεν κλείνει, γιατί η κινητικότητα συνεχίζεται.