Ο θαλάσσιος χωροταξικός σχεδιασμός θεσπίστηκε από την Ευρωπαϊκή Ενωση (ΕΕ) τον Ιούλιο 2014 με την οδηγία 2014/89/ΕΕ. Αρχισε να ισχύει από τις 18 Σεπτεμβρίου 2016. Η Ελλάδα όφειλε να υλοποιήσει τον σχεδιασμό σύμφωνα με την οδηγία μέχρι τον Μάρτιο 2021, αλλά δεν το έπραξε, γεγονός που την οδήγησε στο Δικαστήριο της Ευρωπαϊκής Ενωσης από το οποίο καταδικάστηκε για την παράλειψη αυτή πριν από λίγες εβδομάδες. Επομένως είχε νομική υποχρέωση να προχωρήσει στην υποβολή στην ΕΕ του θαλάσσιου σχεδιασμού. Ολες οι άλλες χώρες-μέλη της Ενωσης (εκτός Κροατίας) έχουν καταθέσει τον θαλάσσιο χωροταξικό σχεδιασμό. Για την Ελλάδα ο ΘΧΣ είναι απολύτως αναγκαίος καθώς η χώρα μας διαθέτει τη μεγαλύτερη ακτογραμμή στην Ευρώπη και τα περισσότερα νησιά.
Σημαντικό ρόλο στην προώθηση του θαλάσσιου χωροταξικού σχεδιασμού διαδραμάτισε η τότε ελληνίδα επίτροπος Μαρία Δαμανάκη (2010-2014).
Γιατί είναι αναγκαίος ο θαλάσσιος χωροταξικός σχεδιασμός;
Ο ΘΧΣ κατέστη αναγκαίος λόγω «της υψηλής και ταχέως αυξανόμενης ζήτησης για θαλάσσιο χώρο για διάφορους σκοπούς» όπως εγκαταστάσεις παραγωγής ενέργειας από ανανεώσιμες πηγές ενέργειας (ανεμογεννήτριες), εκμετάλλευση υποθαλάσσιου πετρελαίου και φυσικού αερίου, δραστηριότητες θαλάσσιων μεταφορών και αλιείας, δραστηριότητες τουριστικού χαρακτήρα με παράλληλη προστασία των οικοσυστημάτων βιοποικιλότητας, υποθαλάσσιας πολιτιστικής κληρονομιάς και βιώσιμη αξιοποίηση των θαλάσσιων πόρων.
Σε τι αποβλέπει ειδικότερα ο θαλάσσιος χωροταξικός σχεδιασμός;
Ο ΘΧΣ αποβλέπει πρωτίστως στην προστασία του θαλάσσιου περιβάλλοντος. Ειδικότερα συμβάλλει στην αποτελεσματική διαχείριση των θαλάσσιων δραστηριοτήτων και στη βιώσιμη χρήση των θαλάσσιων και παράκτιων πόρων δημιουργώντας ένα πλαίσιο για μια διαδικασία λήψης αποφάσεων «συνεπή, διαφανή και βιώσιμη». Η διαδικασία θέσπισης ΘΧΣ θα πρέπει να συνεκτιμά τις αλληλεπιδράσεις ξηράς – θάλασσας και να προωθεί τη συνεργασία κρατών-μελών. Με την επιφύλαξη του ισχύοντος κεκτημένου της Ενωσης στους τομείς της ενέργειας, των μεταφορών, της αλιείας και του περιβάλλοντος, ο ΘΧΣ δεν επιβάλλει καμία νέα υποχρέωση, ιδίως σε σχέση με τις συγκεκριμένες επιλογές των κρατών-μελών όσον αφορά τον τρόπο υλοποίησης των τομεακών πολιτικών, αλλά θα πρέπει να συμβάλλει στις πολιτικές αυτές μέσω της διαδικασίας σχεδιασμού.
Ποιες είναι οι υποχρεώσεις των κρατών-μελών βάσει του ΘΧΣ;
Τα κράτη-μέλη μετά τη θέσπιση του ΘΧΣ οφείλουν να καταρτίζουν θαλάσσια χωροταξικά σχέδια τα οποία προσδιορίζουν τη χωροχρονική κατανομή όλων των δραστηριοτήτων στον θαλάσσιο χώρο λαμβάνοντας υπόψη τις διάφορες αλληλεπιδράσεις που μπορεί να έχουν οι δραστηριότητες αυτές. Ειδικότερα, λαμβάνουν υπόψη τις αλληλεπιδράσεις ξηράς – θάλασσας, τις οικονομικές, κοινωνικές πτυχές και πτυχές ασφάλειας.
Ο ΘΧΣ αφορά θέματα άμυνας και ασφάλειας;
Η οδηγία ρητά προβλέπει ότι δεν εφαρμόζεται σε δραστηριότητες με αποκλειστικό σκοπό την άμυνα και την ασφάλεια.
Ποια η σχέση του ΘΧΣ και της Σύμβασης για το Δίκαιο της Θάλασσας (UNCLOS);
Η οδηγία δεν θίγει την αρμοδιότητα των κρατών-μελών για τη χάραξη και την οριοθέτηση θαλάσσιων ζωνών σύμφωνα με τις σχετικές διατάξεις της Σύμβασης. Είναι τα κράτη-μέλη δηλαδή που έχουν την αποκλειστική αρμοδιότητα να σχεδιάζουν και να καθορίζουν μέσα στη θάλασσά τους την έκταση και το περιεχόμενο των θαλάσσιων χωροταξικών σχεδίων τους. Με άλλα λόγια η οδηγία, η Ενωση δηλαδή, θέλει να κρατήσει εντελώς χωριστές τη διαδικασία θέσπισης ΘΧΣ και αυτή της οριοθέτησης θαλάσσιων ζωνών σύμφωνα με την UNCLOS.
Τότε γιατί η Ελλάδα προχώρησε στη συμπερίληψη της υφαλοκρηπίδας στον ΘΧΣ;
Αυτή υπήρξε επιλογή της Ελλάδας. Θα μπορούσε να μην τη συμπεριλάβει εφόσον δεν έχει υιοθετηθεί σύμφωνα με τις διατάξεις της UNCLOS. Τη συμπεριέλαβε με πλήρη επήρεια τόσο για την ηπειρωτική χώρα όσο και για όλα τα νησιά όπως προβλέπει η Σύμβαση UNCLOS. Αλλά μονομερής οριοθέτηση υφαλοκρηπίδας/ ΑΟΖ για θάλασσες περιορισμένης έκτασης δεν μπορεί να υπάρξει. Μόνο «προσωρινά μέτρα» μπορεί να υπάρξουν εφόσον ως παρακείμενες ή αντικείμενες χώρες έχουν προχωρήσει σε διαπραγματεύσεις οριοθέτησης. Αλλά Ελλάδα και Τουρκία δεν έχουν μπει στη διαπραγματευτική διαδικασία.
Πώς είναι επομένως πιθανό να αντιδράσει η Τουρκία;
Καθώς η Τουρκία δεν σέβεται την UNCLOS, της οποίας άλλωστε δεν είναι μέλος (και ειδικότερα το άρθρο 121), δεν δέχεται δηλαδή ότι τα νησιά έχουν υφαλοκρηπίδα και ΑΟΖ (επήρεια), είναι βέβαιο ότι θα αντιδράσει. Και ήδη αντέδρασε με καταδικαστική δήλωση. Αλλά θα επιχειρήσει έναν δικό της, εθνικό θαλάσσιο σχεδιασμό με βάση την έκνομη κατασκευή της Γαλάζιας Πατρίδας στη μέση γραμμή του Αιγαίου, την ηπειρωτικών ακτών μεταξύ των δύο χωρών δηλαδή. Θα είναι μια εντελώς έωλη μονομερής χάραξη χωρίς καμία βάση στο διεθνές δίκαιο. Μονομερής οριοθέτηση υφαλοκρηπίδας/ ΑΟΖ δεν μπορεί να γίνει από καμία χώρα, ούτε την Ελλάδα ούτε την Τουρκία, σύμφωνα με τη Σύμβαση UNCLOS. Ούτε μόνιμη ούτε προσωρινή.
Ποιος μπορεί να είναι γενικότερα ο αντίκτυπος όλων αυτών για τις ελληνοτουρκικές σχέσεις και τα «ήρεμα νερά» στο Αιγαίο;
Οι μονομερείς ενέργειες στο Αιγαίο δεν συνάδουν ούτε με το πνεύμα ούτε με το γράμμα της Διακήρυξης των Αθηνών (2023). Η τελευταία ως γνωστόν διαλαμβάνει ότι οι δύο χώρες απέχουν από «δηλώσεις, ενέργειες, πρωτοβουλίες» που μπορούν να διαταράξουν τη διαδικασία εξομάλυνσης των σχέσεων. Αλλά ως φαίνεται η Διακήρυξη τείνει να ξεχαστεί εντελώς και από τις δύο πλευρές. Παρά την τοποθέτηση της ελληνικής πλευράς ότι ο ΘΧΣ είναι υποχρέωση που απορρέει από το κεκτημένο της Ενωσης και δεν θα πρέπει να επηρεάσει τον ελληνοτουρκικό διάλογο, οι μονομερείς ενέργειες επιβαρύνουν το όλο κλίμα και τις προοπτικές ενός παραγωγικού διαλόγου. Η διευθέτηση των προβλημάτων μεταξύ των δύο κρατών μέσω διαπραγμάτευσης (ή διεθνούς δικαιοσύνης) απομακρύνεται ακόμη περισσότερο.
Η συμπερίληψη της υφαλοκρηπίδας στον ΘΧΣ σημαίνει ότι νομιμοποιείται από την Ευρωπαϊκή Ενωση;
Η οιονεί οριοθέτηση υφαλοκρηπίδας με πλήρη επήρεια των νησιών και η συμπερίληψή της σε έγγραφο που έχει κατατεθεί στην ΕΕ είναι κάτι θετικό. Αλλά παρά ταύτα, παραμένει μια μονομερής ελληνική ενέργεια χωρίς να προσλαμβάνει ευρωπαϊκό νομικό χαρακτήρα.