Η πρώτη τουριστική αφίσα της Ελλάδας, χρονολογίας 1929, με μια φωτογραφία του Παρθενώνα τραβηγμένη από τη Nelly’s. Ενα προπολεμικό τουριστικό φυλλάδιο του ΕΟΤ με εξώφυλλο σχεδιασμένο από τον Νίκο Εγγονόπουλο το 1938, αφίσες με την υπογραφή του Τάσσου, του Τσαρούχη, του Παναγιώτη Τέτση, του Σπύρου Βασιλείου, του Γιάννη Φαϊτάκη, του Περικλή Βυζάντιου, είναι μερικά από τα μοναδικά τεκμήρια που σκιαγραφούν τις απαρχές του ελληνικού τουρισμού και τη διαφήμιση της Ελλάδας στο εξωτερικό από τη δεκαετία του 1920 μέχρι τα μέσα της δεκαετίας του 1960. Πώς συνδέονται οι δελφικές εορτές που διοργάνωνε το ζεύγος Σικελιανού με το ξεκίνημα του οργανωμένου τουρισμού στην Ελλάδα; Ποια ήταν η στόχευση του ελληνικού κράτους μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, όταν οι υποδομές της χώρας είχαν καταστραφεί, και με ποιο πρόσωπο διαφημιζόταν η Ελλάδα στο εξωτερικό τη χρυσή 15ετία 1950-1965; Απαντήσεις σε όλα αυτά δίνει ένα σπάνιο υλικό 40 αφισών και πολλών φυλλαδίων, κάποια εκ των οποίων με εικαστικές συνθέσεις πρωτοποριακές ακόμη και για τη σημερινή εποχή, που παρουσιάζονται σε μια περιοδική έκθεση της Ιστορικής και Εθνολογικής Εταιρείας της Ελλάδας στην Υδρα. Τα σπάνια τεκμήρια εκτίθενται στην Ιστορική Οικία του Λάζαρου Κουντουριώτη, η οποία αποτελεί παράρτημα του Εθνικού Ιστορικού Μουσείου, και θα φιλοξενούνται εκεί μέχρι το τέλος Οκτωβρίου.
Οι συνθήκες κάθε εποχής
Η έκθεση ιχνηλατεί τα βήματα του ελληνικού τουρισμού και την παράλληλη πορεία του με τις διακυμάνσεις της ελληνικής ιστορίας, με τις επιλογές και με τα προτάγματα του ελληνικού κράτους ανάλογα με τις κοινωνικές, οικονομικές και πολιτικές συνθήκες κάθε εποχής. Από τον προπολεμικό ρομαντισμό της προβολής των ελληνικών μνημείων, της αρχαιότητας και της παράδοσης μέχρι τον μοντερνισμό, την αφαίρεση και τη γραφιστική ιδιοφυΐα του 1960, το υλικό που εκτίθεται καταθέτει μια πρωτοποριακή και διαχρονική προσέγγιση της προβολής της Ελλάδας ως τουριστικού προορισμού. Και αυτό το κάνει με στυλοβάτες τους χαρισματικούς δημιουργούς που «επιστράτευσαν» την τέχνη τους για να στηρίξουν αυτή την προσπάθεια.
«Το 1929, επί κυβέρνησης Ελ. Βενιζέλου, ιδρύεται ο ΕΟΤ», λέει στα «ΝΕΑ» η Ιφιγένεια Βογιατζή, επιμελήτρια της έκθεσης. «Στην έκθεση περιλαμβάνεται η πρώτη αφίσα του ΕΟΤ, χρονολογίας 1929, όμως έχουμε και προγενέστερα φυλλάδια από ιδιωτικές εταιρείες, όπως η Ελληνική Περιηγητική Λέσχη, η οποία με δική της πρωτοβουλία προχώρησε σε ενέργειες προσέλκυσης τουριστών στη χώρα. Η δράση της αποτέλεσε, άλλωστε, τον πρόδρομο της δημιουργίας του Φεστιβάλ Επιδαύρου. Επίσης, έχουμε φυλλάδια από τις δελφικές εορτές που διοργάνωναν ο Αγγελος και η Εύα Σικελιανού, από το 1927 ως το 1930, και για τις οποίες δεν είναι γνωστό ότι κάποιες χρηματοδοτήθηκαν από τον ΕΟΤ», εξηγεί.
Επί δικτατορίας Μεταξά, συνεχίζει η Βογιατζή, «ο ΕΟΤ καταργείται και αναλαμβάνει άλλος φορέας, το υφυπουργείο Τύπου και Τουρισμού, το οποίο προβάλλει την Ελλάδα σύμφωνα με την ιδεολογία του καθεστώτος, με μια στροφή προς τη λαογραφία και με βασικό προσανατολισμό να γνωρίσει ο Ελληνας τη χώρα του». Την περίοδο αυτή, από την οποία προέρχονται τρεις αφίσες της έκθεσης, δίνεται βαρύτητα στην παράδοση και όχι στην προβολή των ελληνικών λουτροπόλεων που είχαν αντικαταστήσει τα μνημεία και τις αρχαιότητες στις διαφημίσεις του ΕΟΤ, ακολουθώντας την ευρωπαϊκή μόδα των μεγάλων λουτροπόλεων για θεραπευτικό τουρισμό.
Μια χρυσή 15ετία
Κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου η Ελλάδα πληγώνεται βαριά. «Οι προσπάθειες του ελληνικού κράτους επικεντρώνονται πλέον στην ανασυγκρότησή της. Και εφόσον η ανασυγκρότηση αυτή γίνεται με αμερικανική βοήθεια, με το Σχέδιο Μάρσαλ, αποτελεί κεντρική, στρατηγική επιλογή η ανασυγκρότησή της να γίνει με πυλώνα τον τουρισμό. Οι πρώτες αφίσες τυπώνονται το 1947 και περιλαμβάνουν ειδυλλιακά τοπία της χώρας, όχι όμως συγκεκριμένων περιοχών. Σε αυτή τη φάση επιλέγονται για προβολή περιοχές με βάση το πόσο προσβάσιμες είναι στους επισκέπτες, εφόσον οι υποδομές στη χώρα έχουν καταστραφεί», λέει η Ιφιγένεια Βογιατζή. Στις αρχές της δεκαετίας του 1950 ο ΕΟΤ επανασυστήνεται «και ξεκινά μια χρυσή 15ετία με φοβερές πρωτοβουλίες και καινοτομίες. Το 1951 ονομάζεται Ετος Αποδήμων και πρώτος στόχος της τουριστικής βιομηχανίας γίνονται οι απόδημοι Ελληνες. Η αφίσα του έτους εκείνου, που δημιούργησε ο Αλέξανδρος Αλεξανδράκης, αποτελεί το όνειρο κάθε ξενιτεμένου, μια κοπέλα ντυμένη με παραδοσιακή φορεσιά να φιλεύει τον επισκέπτη με παραδοσιακό τρόπο. Επίσης, αυτή την περίοδο έμφαση δίνεται σε περιοχές όπως η Ρόδος, οι οποίες δεν είχαν υποστεί καταστροφές και είχαν ενταχθεί προσφάτως στον εθνικό κορμό. Σταδιακά αρχίζουν να προβάλλονται και τόποι ιδιαίτερου ενδιαφέροντος», αναφέρει η επιμελήτρια της έκθεσης.
Η εξωστρέφεια της Ελλάδας
Στα μέσα της δεκαετίας του ’50 η εξωστρέφεια της Ελλάδας αρχίζει να απογειώνεται. «Ξεκινούν τα Φεστιβάλ Αθηνών και Επιδαύρου, λαμβάνονται πολλών ειδών πρωτοβουλίες, ο ΕΟΤ ξεκινά συνεργασία με ξένες εταιρείες και αρχίζουν να οργανώνονται περιηγήσεις στην Ελλάδα, με λεωφορεία, ατμόπλοια, με κάθε μέσο. Στα μέσα της δεκαετίας του ’60 το ελληνικό κράτος αρχίζει να απευθύνεται και σε γερμανόφωνο κοινό, ενώ μέχρι τότε οι αφίσες είναι γραμμένες στα γαλλικά και τα αγγλικά», λέει η Βογιατζή. Είναι σε αυτή τη φάση που οι καλλιτεχνικές και γραφιστικές συνθέσεις που κυριαρχούν στις αφίσες αλλάζουν τεχνοτροπία, με τον μοντερνισμό να κυριαρχεί. «Το ζεύγος Κατζουράκη και ο Φρέντι Κάραμποτ, η δόξα της γραφιστικής, αφήνουν ανεξίτηλο αποτύπωμα στις αφίσες της εποχής δημιουργώντας καταπληκτικές γραφιστικές συνθέσεις που παραμένουν μέχρι σήμερα επίκαιρες». Ανάμεσα στα ονόματα των δημιουργών των ιστορικών αφισών, εκτός από κορυφαίους ζωγράφους και σχεδιαστές, συναντάμε και φωτογράφους όπως η Nelly’s, ο Νικόλαος Τομπάζης, ο Δημήτρης Χαρισιάδης, η Μαρία Χρουσάκη αλλά και λιθογράφους όπως οι Οθων Περβολαράκης και Σεβαστιανός Κούρκουλος, ανθρώπους οι οποίοι έμελλε με το έργο τους να σφραγίσουν την εποχή τους.
Ειδική μνεία στην Υδρα
Στην έκθεση γίνεται, επίσης, μνεία στον τουρισμό της Υδρας, στο πλαίσιο της οποίας, όπως εξηγεί η Ιφιγένεια Βογιατζή, «εκτίθεται και φωτογραφία του πλοίου “Νεράιδα” του Γιάννη Λάτση, το οποίο βοήθησε πάρα πολύ την ανάπτυξη του τουρισμού στο νησί. Η ίδια η έκθεση διοργανώνεται με δωρεά του Κοινωφελούς Ιδρύματος Ιωάννη Σ. Λάτση. Επίσης, το αφιέρωμα συνοδεύεται από την ψηφιακή έκθεση “Imagining Greece”, έργο ομάδας επιστημόνων από διάφορα γνωστικά πεδία, το οποίο αναδεικνύει τη σημασία του τουρισμού ως στοιχείου ταυτότητας της μεταπολεμικής Ελλάδας». Η ψηφιακή έκθεση αποτελεί μέρος του ερευνητικού προγράμματος «Tourism and Nation Branding 1945-1990», χρηματοδοτούμενο από το Research England και το Onassis Foundation, και τμήμα του υλικού της προέρχεται από τις Συλλογές, το Φωτογραφικό Αρχείο και το Αρχείο Ιστορικών Εγγράφων της Ιστορικής και Εθνολογικής Εταιρείας της Ελλάδος – Εθνικού Ιστορικού Μουσείου.