Ερχεται από το Ινστιτούτο Νίκος Πουλαντζάς στη Βαλαωρίτου. Κρατάει βιβλία. Μια ζωή έτσι, σκέφτομαι. Με βιβλία και σημειώσεις. Και τώρα που αφυπηρέτησε από το πανεπιστήμιο, κάνει φαντάζομαι τους απολογισμούς της. Εναν τιμητικό πάντως για εκείνη έχουν κάνει ήδη. Σε έναν τόμο, 24 συνάδελφοί της με κείμενά τους σχετικά με την επιστημονική διαδρομή της. Αυτοί ανήκουν στη φιλική όχθη. Γιατί η ιστορικός και πρώην βουλεύτρια Μαρία Ρεπούση έχει υπάρξει κόκκινο πανί. Για την άλλη όχθη. Τους «εργολάβους της μνήμης» όπως τους λέει.
Η Μαρία Ρεπούση είναι με απόφαση ΣΥΡΙΖΑ πια διευθύντρια και επιστημονικά υπεύθυνη στο «Πουλαντζάς». Και γνωρίζει ότι έχει πολλή δουλειά. Το όνομα φέρει ένα βάρος για την Αριστερά. «Το Ινστιτούτο Νίκος Πουλαντζάς έχει διαγράψει μια σημαντική πορεία από τη στιγμή της ίδρυσής του το 1977 και φέρει κι ένα βαρύ όνομα για την αριστερή διανόηση. Αυτό του Νίκου Πουλαντζά. Είχα την ευκαιρία να τον γνωρίσω όταν έκανα τις διδακτορικές μου σπουδές στη Σορβόνη, την κανονική, όχι τη Σορβόνη που έρχεται στην Ελλάδα και που διαφημίζει η κυβέρνηση. Φοιτητές και φοιτήτριες εμείς τότε, οργανωμένοι στη Νεολαία του ΚΚΕ εσ. Ρήγας Φεραίος, αναγνωρισμένος πανεπιστημιακός ο Νίκος Πουλαντζάς, όπως και άλλοι σημαντικοί διανοούμενοι και διανοούμενες που είχαν επιλέξει το κόμμα της ανανεωτικής Αριστεράς. Το Παρίσι τότε ζει στον απόηχο του Μάη, όλη τη δεκαετία του ’70. Και τα χρόνια αυτά ήταν συναρπαστικά, συναρπαστικά αλλά και δύσκολα, καθώς έπρεπε να επιλέξουμε την πολιτική διαδρομή που θέλαμε να ακολουθήσουμε εντός της Αριστεράς και δεν έλειπαν οι έντονες αντιπαραθέσεις που κατέληξαν στη διάσπαση του Ρήγα Φεραίου το 1978, άλλη μια διάσπαση στην αλυσίδα των αριστερών διασπάσεων. Και οι σχέσεις νεολαίας και κόμματος δεν θα έλεγες με τίποτα ότι ήταν αρμονικές».
Να μια ιστορία της γενιάς της. Κλασική. Αριστερή στράτευση, ιδέες, συντροφικότητα, αντιθέσεις. Μήπως όμως έχει ασυνέχεια το «Ν. Πουλαντζάς» ως όνομα για ένα κόμμα που ενέδωσε στον κυβερνητικό ρεαλισμό ή και κυνισμό; Η Ρεπούση είναι κάθετη: «Η σκέψη του Πουλαντζά δεν είναι περιθωριακή για την εποχή της. Εντάσσεται στο μεγάλο ρεύμα του ευρωκομμουνισμού που έδωσε ξεκάθαρα δείγματα γραφής με τον ιστορικό συμβιβασμό στην Ιταλία της δεκαετίας του 1970. Αυτή βέβαια είναι η δική μου ανάγνωση και προφανώς υπάρχουν και άλλες». Μπαίνω στον πειρασμό να τη ρωτήσω τι έκανε μετά το Παρίσι. «Αποχώρησα από το ΚΚΕ εσ. με τη διάσπαση του 1986 και έκτοτε ασχολήθηκα με το πανεπιστήμιο και ταυτόχρονα μεγάλωνα τα παιδιά μου χωρίς να απουσιάζω από τα κοινά». Δηλαδή, τη ρωτάω, ποια ήταν τα κοινά; «Τα κοινά για μένα ήταν κατά κύριο λόγο το φεμινιστικό κίνημα αλλά και πρωτοβουλίες στον χώρο της ανένταχτης Αριστεράς, όπως για παράδειγμα ο όμιλος προβληματισμού ΑΡΙΣΤΕΡΑ ΣΗΜΕΡΑ που ίδρυσε το 2006 ο ξεχωριστός Μιχάλης Παπαγιαννάκης». Τη βρίσκουμε όμως εκλεγμένη στο ελληνικό κοινοβούλιο το 2012 με τη Δημοκρατική Αριστερά. «Ναι. Με την ίδρυση της ΔΗΜΑΡ το 2010 επανεντάχθηκα στην “ενεργό”, όπως λέγεται, πολιτική και εκλέχθηκα στην Α’ περιφέρεια του Πειραιά που είναι η ιδιαίτερη πατρίδα μου».
Λουκέτο κι επανεκκίνηση
Ας γυρίσουμε όμως στο παρόν. Τι σκέφτεστε; Ποια είναι τα σχέδιά σας στον «Πουλαντζά»; ρωτώ. «Το Ινστιτούτο Νίκος Πουλαντζάς τον τελευταίο ενάμιση χρόνο αδρανοποιήθηκε πλήρως, ακολουθώντας την περιπέτεια του ΣΥΡΙΖΑ μετά τις εκλογές του 2023. Η ανάδειξη του Κασσελάκη στην ηγεσία του ΣΥΡΙΖΑ έβαλε στην πραγματικότητα λουκέτο. Καταλαβαίνετε ότι “σάλτσα Pummaro” και ινστιτούτο δεν ταίριαζαν. Η εκλογή του Σωκράτη Φάμελλου στην ηγεσία του ΣΥΡΙΖΑ – Προοδευτική Συμμαχία – για να μην την ξεχνάμε και την προοδευτική συμμαχία – σήμανε και την επανεκκίνησή του. Συγκροτούμε ένα νέο ΔΣ και πλάι του ένα επιστημονικό συμβούλιο πολύ δυνατό. Διεπιστημονικό, αποτελούμενο από σημαντικούς επιστήμονες και επιστημόνισσες από την κοινωνιολογία, την ψυχολογία την εκπαιδευτική ψυχολογία, την ιστορία, την πολιτική φιλοσοφία, τη νομική αλλά και τα οικονομικά, τις επιστήμες της μηχανικής ή την ιατρική και τις φυσικές επιστήμες». Από τον ΣΥΡΙΖΑ όλοι; «Οχι. Από την πληθυντική Αριστερά. Και αυτό γιατί η πολιτική μας βούληση είναι να γίνει ένα ινστιτούτο χώρος συνάντησης ιδεών και προτάσεων στην προοπτική της συνεννόησης των δυνάμεων της Αριστεράς, σε όλες της τις εκδοχές, τη σοσιαλιστική, την ανανεωτική, τη ριζοσπαστική, την οικολογική» λέει η Μαρία Ρεπούση.
Λες να μου βγάζει είδηση; Θα πάει σε συμμαχίες ο συρρικνωμένος ΣΥΡΙΖΑ; «Πρέπει να πάει» είναι σαφής. «Σήμερα η προοδευτική αντιπολίτευση είναι κατακερματισμένη και δεν είναι πειστική ως εναλλακτική λύση διακυβέρνησης. Ο ΣΥΡΙΖΑ οφείλει να παίξει σημαντικό ρόλο για τη συνεννόηση των πολιτικών δυνάμεων που αυτοπροσδιορίζονται στην Αριστερά και εδώ τοποθετώ και την Κεντροαριστερά. Και χωρίς πολιτική βούληση δεν μπορεί να υπάρξει συνεννόηση». «Οσοι λένε πως αυτά οφείλουν να ξεκινήσουν από τη βάση πετάνε την μπάλα στην εξέδρα» απαντά. Προφανώς «εγγράφεται» στους ενωτικούς τού χώρου. «Οφείλουμε να ανταποκριθούμε στο αίτημα της κοινωνίας για μια εναλλακτική κυβερνητική λύση. Και χωρίς ενότητα προοδευτικών δυνάμεων δεν μπορούμε να έχουμε λύση απέναντι στον Κυριάκο Μητσοτάκη και την Ακροδεξιά. Και το ΠΑΣΟΚ χωρά σε αυτό. Η Ζωή Κωνσταντοπούλου θα μας το πει η ίδια».
Φέρνουν τα πιάτα μας. Και εδώ θέλω να δω με ενδιαφέρον πώς η ίδια το σκέφτεται. Μιλώ για τη Ζωή. Πώς θα τη χειριστούν; «Η Κωνσταντοπούλου λέει πως δεν είναι ούτε Αριστερά, ούτε Δεξιά. Προσδιορίζεται σε έναν χώρο μετα-πολιτικής. Εμείς πιστεύουμε πως υπάρχει ακόμη η διάκριση Αριστεράς – Δεξιάς, όσο και αν αυτή η διάκριση έχει αλλάξει και αλλάζει διαρκώς μορφή» διευκρινίζει η Ρεπούση.
Η έλλειψη αντιπολίτευσης
Σταθερή μέσα στα χρόνια, αυτό το λένε και οι εχθροί της, φιλοευρωπαία, φεμινίστρια, ανανεωτική αριστερή, με μέτωπο σε εθνολαϊκισμούς και λοιπά δαιμόνια. «Σήμερα σε ζητήματα όπως το κράτος δικαίου, η αγοραστική δύναμη των πολιτών, υπάρχουν κοινά σημεία». Θα της θυμίσω, το ξέρει και φαίνεται η αγωνία της, πως σήμερα το πολιτικό σύστημα είναι ακόμη στο «ενάμιση κόμμα». Ολοι λένε πως δεν υπάρχει αντιπολίτευση. Δεν διαφωνεί και το πάει πιο κάτω: «Μα έχουν δίκιο. Αντιπολίτευση σημαίνει και εναλλακτική πρόταση διακυβέρνησης. Και αυτή σήμερα δεν υπάρχει. Οφείλουμε να τη δημιουργήσουμε. Αυτό μας διδάσκει και η Ιστορία. Ετσι συγκροτήθηκε η Ενωση Κέντρου το 1961 και δύο χρόνια μετά πήρε την κυβέρνηση. Και ο Συνασπισμός το 1989 που μετεξελίχθηκε σε κυβερνώσα Αριστερά». Την προβοκάρω θέτοντας στο τραπέζι με την αθηναϊκή σαλάτα και τα μπιφτέκια το όνομα του «Γέρου της Δημοκρατίας». Η Ενωση Κέντρου είχε έναν Γεώργιο Παπανδρέου. «Πράγματι χαρισματικό. Και η προσωπικότητα παίζει σημαντικό ρόλο. Σήμερα προς το παρόν δεν διαθέτουμε προσωπικότητα που να έχει συνολικά την αποδοχή της προοδευτικής αντιπολίτευσης. Εκτός αν αναδειχθεί».
Εισερχόμαστε στο πιο ενδιαφέρον κομμάτι του γεύματος. Εκεί που η Ρεπούση πολιτικός συναντά την ιστορικό. «Παλαιότερα η Ιστορία πίστευε πως οι ηγέτες παίζουν όχι μόνον καθοριστικό ρόλο αλλά τον κύριο λόγο. Ηταν με άλλα λόγια βασικά “ηγετοκεντρική/προσωποκεντρική”. Μετά έγινε μια στροφή στην ιστοριογραφία – με τη σχολή των Annales, αρχικά – που δόθηκε έμφαση στις δομές και τις συνθήκες, τις κοινωνικές, οικονομικές και ιδεολογικές, και όχι στις προσωπικότητες. Σήμερα γνωρίζουμε ότι και τα δύο είναι σημαντικά, και οι συνθήκες και οι προσωπικότητες. Και η εποχή της γέννησε, για παράδειγμα, τον Βενιζέλο και ο Βενιζέλος διαδραμάτισε ρόλο καθοριστικό στην εποχή του».
Αναπόφευκτα πάμε στα Τέμπη. Ως τομή καθορίζει σήμερα το σκηνικό. Η ίδια κατέβηκε στις συγκεντρώσεις. Και έχει άποψη. «Ολη αυτή η κινητοποίηση που διέψευσε τις εκτιμήσεις για την πλήρη αδράνεια των πολιτών απέναντι σε όσα συμβαίνουν στη δημόσια σφαίρα σχετίζεται πρωτίστως με τα Τέμπη καθώς αυτά συμπυκνώνουν από τη μια την ανικανότητα του κράτους για τη στοιχειώδη ασφάλεια των πολιτών και από την άλλη τη συγκάλυψη και την ατιμωρησία». Και γιατί όλο αυτό δεν παροχετεύεται πουθενά, εκτός της Ζωής; «Οσοι κυβέρνησαν υφίστανται την μήνιν των πολιτών που δεν διόρθωσαν τα κακώς κείμενα. Και αυτό παίρνει μπάλα και τον ΣΥΡΙΖΑ, παρότι κυβέρνησε ένα μικρό χρονικό διάστημα σε σχέση με τη ΝΔ και το ΠΑΣΟΚ. Εξάλλου υπάρχει θυμός στους πολίτες που βρίσκει διέξοδο σε κόμματα που χειρίζονται τον θυμό αυτόν με ανάλογη ρητορική».
Αραγε ασπάζεται τον άξονα «συστημισμός – αντισυστημισμός»; Ή τέλος πάντων πώς τον ερμηνεύει;
«Η δυσαρέσκεια για ένα σύστημα που παραμελεί τον πολίτη και τον αδικεί κατάφωρα εκφράζεται σύμφωνα με τις ιστορικές συγκυρίες κάθε φορά διαφορετικά. Βλέπουμε, για παράδειγμα, σε όλες τις μετρήσεις τη δυσαρέσκεια και την έλλειψη εμπιστοσύνης για τη Δικαιοσύνη. Και είναι λογικό. Δείτε τι τραβάνε οι συγγενείς των θυμάτων έμφυλης βίας και γυναικοκτονιών. Πάνε και έρχονται χρόνια στα δικαστήρια για να αποδοθεί δικαιοσύνη. Η έλλειψη της εμπιστοσύνης στη Δικαιοσύνη και στους θεσμούς γενικά είναι όμως και επικίνδυνη, οδηγεί σε ακραίες επιλογές και στην αμφισβήτηση της ίδιας της Δημοκρατίας. Και ό,τι και να λέμε, η Δημοκρατία, με όλες της τις αδυναμίες, είναι το καλύτερο σύστημα που είχε ποτέ η ανθρωπότητα. Και τώρα βάλλεται μέσα στην έδρα της. Δείτε τι συμβαίνει στην Αμερική του Τραμπ».
Woke και «συνωστισμός»
Κάνω την ερώτηση του ενός εκατομμυρίου. Είστε woke, κυρία Ρεπούση; «Ναι, είμαι με τα δικαιώματα, αυτά που κατακτήθηκαν μέσα από αγώνες. Δεν είμαστε εμείς κάτι και η woke κάτι άλλο. Αν μια γυναίκα, για παράδειγμα, θέλει να διακόψει μια ανεπιθύμητη εγκυμοσύνη είναι woke;». Μα δεν είχε υπερβολές το woke; (Επιμένω). «Σε κάθε κίνημα ενδεχομένως υπάρχουν και υπερβολές. Το ζήτημα όμως δεν είναι αν υπάρχουν, αλλά πώς αξιοποιούνται για να στρέψουν την κοινή γνώμη εναντίον του. Για παράδειγμα, τι λέγανε για τις σουφραζέτες που πάλευαν για κάτι που εμείς σήμερα θεωρούμε αυτονόητο, τα πολιτικά δικαιώματα των γυναικών. Ηταν αυτές που έσκιζαν τα σουτιέν τους, που δεν ήθελαν να κάνουν οικογένεια και παιδιά, κ.λπ. κλπ.».
Ηταν η πολεμική εναντίον της για τα σχολικά εγχειρίδια Ιστορίας, μια πρώιμη αντιπαράθεση α λα woke και αντι-woke; «Ολος αυτός ο πόλεμος ήταν ένας πόλεμος για την Ιστορία και τη Μνήμη. Οι πόλεμοι αυτοί με στόχο τα σχολικά εγχειρίδια Ιστορίας που ανανέωναν τον τρόπο διδασκαλίας της Ιστορίας χαρακτηρίζουν όλο τον σύγχρονο κόσμο. Αφορούν στην πραγματικότητα την εξουσία πάνω στο παρελθόν και στη διαχείρισή του στο παρόν. Εχω συνεπιμεληθεί με ξένους συναδέλφους έναν διεθνή τόμο που καταγράφει 57 περιπτώσεις σε όλο τον κόσμο. Στην Ελλάδα το βόλι βρήκε εμένα και τη συγγραφική ομάδα στην οποία ήμουν επικεφαλής. Οπως πριν από μένα άλλους ιστορικούς που θέλησαν να συγγράψουν σχολικά εγχειρίδια Ιστορίας υπερβαίνοντας την εθνική ορθότητα και επιλέγοντας την “ιστορική ορθότητα”». Ο συνωστισμός υπήρξε; «Υπήρξε και αυτός, όπως και πολλά άλλα. Απομονώθηκε όμως για να υπηρετήσει την πολεμική κατά του βιβλίου».