Οι τομείς των κτιρίων και των μεταφορών, οι οποίοι παραδοσιακά παρουσιάζουν αργούς ρυθμούς απανθρακοποίησης, καλούνται πλέον να μειώσουν τις εκπομπές τους με ρυθμούς άνευ προηγουμένου, ώστε η Ευρωπαϊκή Ενωση να διατηρήσει την πορεία της προς την επίτευξη των κλιματικών της στόχων. Στο πλαίσιο αυτό, ένα νέο Σύστημα Εμπορίας Εκπομπών (το λεγόμενο ETS2) θα επιβάλει τιμή στον άνθρακα για τα καύσιμα που χρησιμοποιούνται στους συγκεκριμένους τομείς, με εφαρμογή από το 2027.
Τα ευάλωτα νοικοκυριά και οι μικρές επιχειρήσεις θα νιώσουν εντονότερα την αύξηση των τιμών στα καύσιμα, καθώς δαπανούν μεγαλύτερο ποσοστό του εισοδήματός τους για θέρμανση και μεταφορές. Αυτό συνεπάγεται ότι θα επιβαρυνθούν δυσανάλογα από το κόστος του άνθρακα. Οι επιπτώσεις αυτής της ανισότητας εκδηλώνονται τόσο μεταξύ των κρατών – μελών όσο και εντός αυτών. Αν, για παράδειγμα, ένα κράτος εξαρτάται κυρίως από τη θέρμανση με άνθρακα αντί για καθαρότερες εναλλακτικές, ο πληθυσμός του θα επηρεαστεί περισσότερο, επειδή οι εκπομπές είναι μεγαλύτερες και πιο δαπανηρές. Το πρόβλημα οξύνεται από τις διαφορές στα εισοδήματα μεταξύ των χωρών, καθώς η τιμή του διοξειδίου του άνθρακα καθορίζεται σε ενιαίο επίπεδο σε ολόκληρη την Ενωση. Στο εσωτερικό των χωρών, οι ανισότητες επηρεάζονται κυρίως από την ενεργειακή απόδοση των κτιρίων και τη χρήση των μεταφορών. Κάτοικοι μη ενεργειακά αποδοτικών κατοικιών και αγροτικών περιοχών με περιορισμένη πρόσβαση σε δημόσιες συγκοινωνίες θα επηρεαστούν εντονότερα από την αύξηση των τιμών των καυσίμων – ιδίως επειδή αυτές οι περιοχές είναι συχνά λιγότερο ευκατάστατες.
Για την προστασία των πιο ευάλωτων ομάδων από τις επιπτώσεις του ETS2, η ΕΕ έχει θεσπίσει το Ταμείο Κοινωνικού Κλίματος (Social Climate Fund – SCF), το οποίο θα ξεκινήσει να λειτουργεί το 2026, πριν από την εφαρμογή του ETS2. Τα κονδύλια του Ταμείου μπορούν να αξιοποιηθούν αποκλειστικά για στοχευμένα μέτρα στήριξης των πλέον ευάλωτων. Οι δράσεις αυτές μπορεί να περιλαμβάνουν άμεση οικονομική ενίσχυση για την αντιστάθμιση του αυξημένου κόστους διαβίωσης, αλλά ο κύριος προσανατολισμός δίνεται στην επενδυτική στήριξη. Μεταξύ άλλων, μπορεί να χρηματοδοτηθεί η αντικατάσταση παλαιών συστημάτων θέρμανσης με καθαρότερες τεχνολογίες ή καινοτόμες λύσεις μεταφορών, όπως η ενοικίαση ηλεκτρικών οχημάτων σε μειωμένο κόστος για αγροτικές περιοχές.
Το συνολικό ποσό των εσόδων από το ETS2 εξαρτάται από την τιμή του CO2, αλλά εκτιμάται ότι θα ξεπεράσει τα 300 δισεκατομμύρια ευρώ για το σύνολο της Ενωσης κατά την περίοδο 2027-2032. Από αυτό το ποσό, τα 65 δισεκατομμύρια ευρώ κατανέμονται στο Ταμείο Κοινωνικού Κλίματος. Η κατανομή των κονδυλίων γίνεται με βάση κριτήρια που μειώνουν τις ανισότητες μεταξύ των κρατών – μελών, όπως το κατά κεφαλήν εισόδημα και τα επίπεδα κοινωνικής ανισότητας. Ετσι, για παράδειγμα, τα κράτη με υψηλότερα εισοδήματα λαμβάνουν αναλογικά μικρότερο μερίδιο από το SCF.
Το Ταμείο αυτό αποτελεί κρίσιμη ευκαιρία για να διασφαλιστεί ότι η κλιματική δράση δεν θα πλήξει την κοινωνική συνοχή. Ωστόσο, για πολλές χώρες, τα κονδύλια του SCF δεν επαρκούν. Τα εθνικά έσοδα από το ETS2, πέραν εκείνων που κατευθύνονται στο Ταμείο, θα έχουν καθοριστικό συμπληρωματικό ρόλο. Και αυτά διέπονται από κανονισμούς, καθώς πρέπει να υποστηρίζουν την πράσινη μετάβαση – χωρίς, όμως, απαραίτητα να στοχεύουν στους ευάλωτους. Μπορούν, για παράδειγμα, να επικεντρωθούν στην απανθρακοποίηση, κάτι που μπορεί να συγκρατήσει τις τιμές των καυσίμων, μειώνοντας τη ζήτηση. Αυτό είναι ιδιαίτερα σημαντικό, καθώς η τιμή άνθρακα του ETS2 διαθέτει μόνο ένα χαλαρό ανώτατο όριο, γεγονός που ενέχει τον κίνδυνο απότομων αυξήσεων σε περίπτωση μη επίτευξης των στόχων εκπομπών. Η ορθή αξιοποίηση αυτών των εθνικών πόρων θα καθορίσει σε μεγάλο βαθμό την επιτυχία της ΕΕ στην περιβαλλοντική της πολιτική, τόσο στην κοινωνική διάσταση όσο και στις επενδύσεις για την απανθρακοποίηση.
Εως τα τέλη Ιουνίου 2025, τα κράτη – μέλη οφείλουν να καταθέσουν τα Σχέδια Κοινωνικού Κλίματος, στα οποία θα περιγράφονται αναλυτικά τα μέτρα που προτίθενται να χρηματοδοτήσουν μέσω του SCF. Η κατάρτιση αποτελεσματικών σχεδίων απαιτεί ουσιαστικές διαβουλεύσεις, ενδελεχή ανάλυση και εις βάθος κατανόηση των αναγκών του πληθυσμού. Ο κίνδυνος κακής κατανομής των πόρων είναι υπαρκτός, ιδίως σε χώρες με περιορισμένες διοικητικές δυνατότητες και με την προθεσμία να πλησιάζει ταχέως. Χωρίς προσεκτικό σχεδιασμό, κάποιοι πολίτες μπορεί να υπεραντισταθμιστούν, ενώ άλλοι που χρειάζονται στήριξη να μείνουν αβοήθητοι.
Το μοντέλο πολιτικής
Αντί να βασιστούν σε μία μόνο παρέμβαση, τα κράτη ενθαρρύνονται να υιοθετήσουν ένα ευέλικτο και πολυδιάστατο μοντέλο πολιτικής. Ο συνδυασμός εργαλείων, όπως η κοινωνική μίσθωση ηλεκτρικών οχημάτων, στοχευμένη οικονομική ενίσχυση και προγράμματα ενεργειακής αναβάθμισης κτιρίων, μπορεί να ανταποκριθεί στις πολλαπλές ανάγκες των ευάλωτων ομάδων. Κομβικής σημασίας είναι η αντίληψη των σχεδίων ως δυναμικών και εξελισσόμενων εγχειρημάτων, που θα βελτιώνονται με βάση την εμπειρία και τη μεταφορά καλών πρακτικών μεταξύ των χωρών.
Το ETS2, σε συνδυασμό με την επανατοποθέτηση των εσόδων μπορεί να αποδώσει σημαντικά οφέλη στα κράτη – μέλη της ΕΕ, υπό την προϋπόθεση της ορθής εφαρμογής. Καθώς οι κυβερνήσεις καταρτίζουν τα Σχέδια Κοινωνικού Κλίματος τους επόμενους μήνες, ο χρόνος είναι περιορισμένος. Κακοσχεδιασμένα σχέδια ενέχουν τον κίνδυνο σπατάλης δισεκατομμυρίων και αποτυχίας προστασίας των πιο ευάλωτων πολιτών. Μόνο μια καλοσχεδιασμένη, διαφανής και έγκαιρη προσέγγιση μπορεί να διασφαλίσει ότι το Ταμείο Κοινωνικού Κλίματος θα επιτύχει τον σκοπό του – να μετατρέψει την κλιματική πολιτική σε μια πραγματικά δίκαιη και συμπεριληπτική μετάβαση, αντί για ένα νέο οικονομικό βάρος.
Οι Eva Jüngling και Simone Tagliapietra είναι ερευνητές του Bruegel, στις Βρυξέλλες