Στις 17 Απριλίου με προεδρικό διάταγμα ανακηρύχθηκε ΑΟΖ στο Ιόνιο, στο πλαίσιο της ελληνοϊταλικής συμφωνίας της 9ης Ιουνίου 2020, περί οριοθέτησης θαλασσίων ζωνών, στις οποίες τα δύο κράτη αντίστοιχα αξιώνουν δικαιώματα και αρμοδιότητες. Με την τυπική ανακήρυξη καθιερώνεται ΑΟΖ στην οριοθετημένη περιοχή και αποκτώνται τα κυριαρχικά δικαιώματα και αρμοδιότητες που απονέμει η Σύμβαση Δικαίου Θάλασσας (1982) στο άρθρο 56. Η Βουλή το 1995, κατά την κύρωση της Σύμβασης, εξουσιοδοτούσε κάθε κυβέρνηση να εκδίδει σχετικά προεδρικά διατάγματα, για τη θέσπιση θαλασσίων ζωνών. Ηταν αναγκαίο να επισπευσθεί (αυτό απαντά στο ερώτημα «γιατί τώρα») και χωρίς άλλη αναβολή να εκδοθεί το διάταγμα για να συντονιστεί με τον θαλάσσιο χωροταξικό σχεδιασμό που ανακοινώθηκε, καθότι στον σχετικό χάρτη η περιοχή αυτή είναι ήδη ΑΟΖ.
Η ελληνοϊταλική συμφωνία νομιμοποιεί το κάθε κράτος να θεσπίσει θαλάσσια ζώνη κυριαρχικών δικαιωμάτων, με μόνη υποχρέωση την προηγούμενη αλληλοενημέρωση. Διατηρήθηκε η μέση γραμμή της συμφωνίας οριοθέτησης της υφαλοκρηπίδας του 1977, με ίδιες συντεταγμένες και λελογισμένη επήρεια συγκεκριμένων ελληνικών νήσων και ιταλικών ακτών.
Πολύ πριν από την ανακήρυξη ΑΟΖ στο Ιόνιο, η Ελλάδα πρώτα το 2020, με προεδρικό διάταγμα έκλεισε τους κόλπους και χάραξε ευθείες γραμμές βάσης των ακτών με έντονες εσοχές, αυξάνοντας τα εσωτερικά ύδατα («υγρό έδαφος»), ήτοι την εδαφική επικράτεια. Ακολούθησε η αιγιαλίτιδα ζώνη, που μετριέται πλέον από νέες πιο προωθημένες γραμμές βάσης, με νόμο του 2021 διευρύνθηκε στα 12 ν.μ., μαζί και ο αντίστοιχος εθνικός εναέριος χώρος. Ο καθορισμός αιγιαλίτιδας ζώνης εκτείνεται καθ’ όλο το μήκος της ηπειρωτικής Δυτικής Ελλάδας και των Ιονίων νήσων από τα ελληνοαλβανικά σύνορα έως το ακρωτήριο Ταίναρο.
Τελευταία ανακηρύχθηκε η ΑΟΖ που εκκρεμούσε. Με το διάταγμα, η Ελλάδα δήλωσε την απόκτηση της ζώνης εντός της συμφωνημένης οριοθέτησης. Η ανακήρυξη ήταν απαραίτητη για να ασκηθούν τα προβλεπόμενα κυριαρχικά δικαιώματα και αρμοδιότητες. Το διάταγμα με ισχύ διεθνούς δικαίου πλέον, θα πρωτοκολληθεί στη Διεύθυνση Θαλασσίων Υποθέσεων και Δικαίου Θάλασσας του ΟΗΕ (UN/DOALOS). Γίνεται κατανοητό ότι για την ΑΟΖ απαιτείται οριοθέτηση και δήλωση. Εάν προηγείται η οριοθέτηση, η δήλωση μπορεί να ακολουθεί. Ή ενδεχομένως να συγχρονιστούν. Παραδείγματος χάρη, με την ελληνοαιγυπτιακή συμφωνία οριοθέτησης ΑΟΖ του Αυγούστου 2020 δηλώθηκε και η βούληση απόκτησης της ζώνης. Πάντως γίνεται σαφές ότι η απλή κήρυξη ΑΟΖ δεν επιφέρει αυτομάτως άσκηση δικαιωμάτων, απαιτείται οριοθέτηση με τα όμορα παράκτια κράτη.
Στην ΑΟΖ Ιονίου η Ελλάδα κατοχυρώνει και ασκεί: Πρώτον, κυριαρχικά δικαιώματα, λειτουργικού χαρακτήρα, με σκοπό α) την εκμετάλλευση, προστασία και διαχείριση της αλιείας ή άλλων πόρων και β) την εκμετάλλευση της παραγωγής της ήπιας ενέργειας (άνεμοι, κύματα, ρεύματα). Δεύτερον, αποκλειστικές αρμοδιότητες και δικαιοδοσία με σκοπό α) την προστασία του θαλάσσιου περιβάλλοντος, β) τη θαλάσσια επιστημονική έρευνα και γ) την τοποθέτηση και χρήση τεχνητών νήσων και άλλων εγκαταστάσεων και κατασκευών που εξυπηρετούν τις χρήσεις της ΑΟΖ.
Από τα κυριαρχικά δικαιώματα και αρμοδιότητες δεν θίγεται η αλιεία που εμπίπτει στην κοινή αλιευτική πολιτική και τους κανονισμούς της ΕΕ. Πλέον των Ελλήνων και πολίτες ΕΕ απολαύουν ελεύθερης πρόσβασης και δικαιώματος σε αλιεία εντός ελληνικής ΑΟΖ. Και βέβαια από το διάταγμα δεν παραλείπεται η ρήτρα της Σύμβασης, ότι τα αποκλειστικά δικαιώματα και αρμοδιότητες ΑΟΖ δεν θα θίγουν τις ελευθερίες της θάλασσας, ήτοι – μεταξύ άλλων – την ελεύθερη α) ναυσιπλοΐα, β) υπέρπτηση, γ) πόντιση καλωδίων και σωληναγωγών.
Τέλος με το προεδρικό διάταγμα η Ελλάδα επιφυλάσσεται να ασκήσει δικαιώματα ΑΟΖ – προφανώς με οριοθέτηση – και στις λοιπές ακτές της επικράτειας. Συνήθης δήλωση περί μη αποποίησης, ότι από τη μερική θέσπιση ΑΟΖ στο Ιόνιο δεν συνάγεται παραίτηση ούτε απώλεια δικαιώματος για την απόκτηση ΑΟΖ ως προς τις λοιπές περιοχές και δη στο Αιγαίο και την Αν. Μεσόγειο. Στις θάλασσες αυτές οι διεκδικήσεις σε ΑΟΖ/υφαλοκρηπίδα επικαλύπτονται, γεγονός που προϋποθέτει συμφωνία οριοθέτησης μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας, καθώς και Λιβύης, ή συμφωνία διευθέτησης από τη διεθνή δικαιοσύνη, για την άσκηση των αντίστοιχων κυριαρχικών δικαιωμάτων. Η Τουρκία συναινεί σε οριοθέτηση υφαλοκρηπίδας και ΑΟΖ στην Αν. Μεσόγειο, αλλά μόνο υφαλοκρηπίδας στο Αιγαίο. Χρειάζεται χρόνος και ζύμωση στον διάλογο.
Επ’ ευκαιρία, θα ήταν σκόπιμο να θεσπίσει η Ελλάδα και συνορεύουσα ζώνη ώστε να ελέγχει μετά την αιγιαλίτιδα ζώνη ως τα 24 ν.μ. τη διακίνηση της λαθρομετανάστευσης και του λαθρεμπορίου στο Ιόνιο. Η συνορεύουσα είναι ζώνη αστυνόμευσης και διοικητικού ελέγχου με προληπτική και κατασταλτική αρμοδιότητα, για παραβιάσεις μεταναστευτικής και δημοσιονομικής νομοθεσίας.
Ο Πέτρος Λιάκουρας είναι καθηγητής Διεθνούς Δικαίου στο Πανεπιστήμιο Πειραιώς