Στις 25 Απριλίου το ενδιαφέρον στη συνάντηση του ΔΝΤ μονοπωλήθηκε από τους δασμούς. Ομως η έκθεση που δόθηκε στη δημοσιότητα εστιάζει αλλού – στη γήρανση του πληθυσμού. Καθώς ζούμε περισσότερο και κάνουμε λιγότερα παιδιά, αλλάζει η κατανομή του πληθυσμού. Αυτό στην αρχή είναι ευεργετικό (ελάφρυνση του βάρους στην οικογένεια) αλλά οδηγεί σε συρρίκνωση του πληθυσμού σε εργάσιμη ηλικία, σε μείωση της παραγωγικής ικανότητας και πτώση του ρυθμού ανάπτυξης.
Η είδηση είναι ότι το γνωστό ελληνικό πρόβλημα γίνεται σήμερα παγκόσμια απειλή. Ολο και περισσότερες χώρες διαβαίνουν το σημείο δημογραφικής ανατροπής, όταν το «δημογραφικό μέρισμα» γίνεται «δημογραφικό φρένο». Στην Ελλάδα φτάσαμε εκεί το 1998, λίγο μετά από την Ιταλία. Το ΔΝΤ επισημαίνει ότι ο κόσμος αντικρίζει τον δικό του Ρουβίκωνα: από επικείμενη απειλή, η γήρανση γίνεται πραγματικότητα πριν από το 2027. Καθώς επηρεάζονται οι αναδυόμενες οικονομίες, η μακροοικονομική υστέρηση επεκτείνεται στην παραγωγικότητα, στην αποταμίευση, στα δημοσιονομικά.
Το ΔΝΤ προσεγγίζει την παγκόσμια σταδιακή επικράτηση της γήρανσης, με ενδιάμεσα ορόσημα το 2030 και 2050. Το κάνει με ειδικά προσαρμοσμένο διαγενεακό οικονομετρικό υπόδειγμα γενικής ισορροπίας που καλύπτει 69 διαφορετικές χώρες (ή ομάδες χωρών) που γηράσκουν με διαφορετικό τρόπο και ταχύτητα και συναλλάσσονται μεταξύ τους.
Η απειλή. Το σενάριο αναφοράς καταλήγει ότι ο παγκόσμιος ετήσιος μέσος ρυθμός ανάπτυξης θα είναι μικρότερος κατά 1,1 ποσοστιαίες μονάδες ως το 2050, επιδεινούμενος κατά 2,0 μονάδες ως το 2100. Ηδη γηρασμένες χώρες (π.χ. Ιαπωνία, Ιταλία) θα υποστούν απόλυτη μείωση, ενώ ο Καναδάς και ΗΠΑ θα μείνουν στάσιμες. Η Κίνα επηρεάζεται εντονότερα (2,7%), ενώ η Ινδία εξίσου, αλλά μετά το 2050. Οι επίμονες αυτές τάσεις τελικά επισκιάζουν μεσοπρόθεσμες απειλές όπως οι δασμοί.
Η ευκαιρία. Στη ζοφερή αυτή εικόνα, το ΔΝΤ αντιτείνει τις δυνατότητες της Αργυρής Οικονομίας (Silver Economy): καθώς η γήρανση είναι ανομοιογενής, τόσο εντός όσο και μεταξύ χωρών, προβάλλει ως αντίδοτο η εξομάλυνση των ανισοτήτων. Η ανάλυση βασίζεται σε λεπτομερή στατιστικά δεδομένα σχεδόν ενός εκατομμυρίου ατόμων ηλικίας άνω των 50 ετών που καλύπτουν την περίοδο 2000-2022 από 41 χώρες (μεταξύ των οποίων και της Ελλάδας). Καταλήγει στο αισιόδοξο συμπέρασμα ότι τα τρία τέταρτα της αναπτυξιακής επιδείνωσης λόγω γήρανσης είναι ανακτήσιμες – φτάνει να υιοθετηθεί η στρατηγική της Αργυρής Οικονομίας.
Η ηλιαχτίδα φωτός αξιοποιεί δύο δυνατότητες (α) τις βελτιώσεις υγείας – την «υγιή γήρανση» (β) Την ενεργοποίηση των «αποθεμάτων εργασίας» – απασχόληση γυναικών και αποθάρρυνση πρόωρης συνταξιοδότησης. Σε μικρότερο βαθμό αξιοποιεί και ανταλλαγές μεταξύ χωρών σε διαφορετικές φάσεις γήρανσης, με την εξαγωγή κεφαλαίων προς χώρες με μικρότερο πρόβλημα απασχόλησης.
Η Υγιής γήρανση
Η μακροβιότητα μεταδίδεται από χώρα σε χώρα. Ταυτόχρονα αυξάνονται και τα υγιή χρόνια ζωής. Δεν παρατείνεται το ευάλωτο γήρας, ούτε αυξάνεται το μερίδιο των ασθενικών υπερηλίκων. Στα τελευταία 20 χρόνια αυξήθηκε η διάρκεια της ζωής κατά 4,5 χρόνια και εξίσου περίπου η υγιής ζωή.
Η βελτίωση δεν είναι ίδια παντού και όχι για όλους και όλες. Στα επιμέρους θέματα, η πιο εντυπωσιακή βελτιωτική τάση αφορά τις γνωσιακές λειτουργίες, ένα δείκτη που συνοψίζει παράγοντες όπως μνήμη, αριθμητικές και αναλυτικές δεξιότητες: ένας άνθρωπος στα 70 του χρόνια το 2022 ήταν το ίδιο γνωσιακά ικανός όσο κάποιος 53 ετών το 2000. Το κέρδος είναι γενικό, αλλά εντονότερο στις πλουσιότερες χώρες. Στον σύνθετο δείκτη ευπάθειας τα οφέλη είναι εξίσου ορατά: η σημερινή 70χρονη αντιστοιχεί σε 56χρονη του 2000. Αν και η τάση είναι γενική, εμπεριέχει έντονες κοινωνικές ανισότητες: Χειρότερη υγεία πλήττει τους φτωχούς, τις αγροτικές περιοχές, άτομα χαμηλής εκπαίδευσης, γυναίκες.
Οι ανισότητες αυτές υπαγορεύουν χειρότερες επιδόσεις και μικρότερες αποδοχές στην αγορά εργασίας. Περιορίζουν το «εθνικό σκορ» αλλά υποκρύπτουν και μια αναξιοποίητη πηγή βελτίωσης. Ο περιορισμός των κοινωνικών ανισοτήτων θα βελτιώσει τις επιδόσεις υγείας και θα επιτρέψει να αντιστραφεί η δημογραφική τάση επιδείνωσης.
Καλύτερη υγεία και διατήρηση γνωσιακών επιδόσεων σημαίνουν ότι μέσα σε μια δεκαετία, άτομα άνω των 50 ετών έχουν μεγαλύτερη πιθανότητα να εργάζονται κατά 20%, να έχουν αυξημένα εισοδήματα κατά 30%, να βγαίνουν στη σύνταξη πιο αργά, να εργάζονται περισσότερες εβδομάδες στο χρόνο. Η εμβέλεια είναι μεγαλύτερη σε άτομα νεότερα των 60 ετών, αφού έχουν στενότερη σχέση με την εργασία: καλύτερη υγεία συνεπάγεται υψηλότερη συμμετοχή, περισσότερες ώρες εργασίας, παραγωγικότητα και συνεπώς αμοιβές.
Αυτά, βεβαίως, υπό τον όρο ότι δεν ακυρώνεται η διαθεσιμότητα για εργασία από εμπόδια όπως ασφαλιστικές ρυθμίσεις, απαγορεύσεις ή προκαταλήψεις. Από την άλλη, είναι θετικό ότι οι τάσεις στην τεχνολογία, όπως η τεχνητή νοημοσύνη, εν μέρει απαντούν στον φόβο του παροπλισμού δεξιοτήτων, αφού (σύμφωνα με το ΔΝΤ) μάλλον ευνοούν την ευδοκίμηση στην απασχόληση μεγαλύτερων εργαζόμενων – αρκεί να μην αφεθούν στην τύχη τους.
Τα αποθέματα εργασίας
Σε όλες τις χώρες η έξοδος από την απασχόληση αρχίζει πολύ πριν την επίσημη ηλικία συνταξιοδότησης. Αυτό σχετίζεται με την κατάσταση υγείας, ενώ έχει έντονη κοινωνική διαφοροποίηση. Το ΔΝΤ εστιάζει στην πραγματική ηλικία συνταξιοδότησης», που μπορεί να αλλάξει εθελοντικά, ασχέτως των επίσημων ορίων.
Εξετάζει τρεις πηγές εργασιακής ανάκαμψης, αρχικά ξεχωριστά και κατόπιν όλες ταυτόχρονα:
Πρώτον, πολιτικές υγιούς γήρανσης, για άτομα στα πρόθυρα συνταξιοδότησης (ηλικία 50-64). Καλύτερη υγεία επιτρέπει την παραμονή στην εργασία και διευκολύνει συγκλίσεις. Αυτό προσθέτει στις μελλοντικές επιδόσεις το 50% της βελτίωσης της εικοσαετίας 2000-20, που οδηγεί σε τόνωση της ανάπτυξης κατά 0,2 ποσοστιαίες μονάδες ως το 2050.
Δεύτερον, υψηλότερη πραγματική ηλικία συνταξιοδότησης για τους άνω των 65, δηλαδή εθελοντική παραμονή στην απασχόληση. Το μοντέλο υπολογίζει ότι αυξάνεται η παραμονή στην εργασία εκεί όπου το προσδόκιμο ζωής μετά την επίσημη ηλικία ξεπερνά τα 20 έτη. Αυτό έχει μεγαλύτερη επίπτωση στην Ευρώπη, ενώ συνολικά περιορίζει την συνολική πτώση κατά 0,1 ποσοστιαίες μονάδες ακόμη.
Τρίτον, περιορισμός του χάσματος απασχόλησης μεταξύ των φύλων. Το μοντέλο υπολογίζει τον περιορισμό των διαφορών απασχόλησης (χάσματος) κατά τρία τέταρτα ως το 2040. Το μοντέλο οδηγεί σε βελτίωση κατά 0,3 ποσοστιαίες μονάδες ως το 2050.
Τα αποτελέσματα του υποδείγματος είναι εντυπωσιακά, τόσο για το σύνολο της παγκόσμιας οικονομίας όσο και για τις διαφορές μεταξύ χωρών. Υπάρχει η δυνατότητα να ανακτηθούν τα τρία τέταρτα του υφεσιακού βάρους που δημιουργεί η γήρανση. Η συνολική επίπτωση κατανέμεται περίπου ισόποσα μεταξύ βελτιώσεων υγείας, πραγματικής ηλικίας συνταξιοδότησης και περιορισμό του χάσματος φύλου Χώρες που είναι ήδη γηρασμένες, θα δουν τις βελτιώσεις να έρχονται ταχύτερα (πριν το 2050), ενώ στον αναπτυσσόμενο κόσμο τα οφέλη θα εισπραχθούν αργότερα.
Ποιοι κερδίζουν από την εφαρμογή της στρατηγικής Αργυρής Οικονομίας; Η επεξεργασία που κάνει το ΔΝΤ καταλήγει στον δημοσιονομικό χώρο που ανοίγει η στρατηγική. Δηλαδή πόσοι λιγότεροι φόροι απαιτούνται ή πόσες δαπάνες απελευθερώνονται από την ανάσχεση του δημογραφικού «φρένου». Στην επεξεργασία εντυπωσιάζει ότι η Ελλάδα (ακολουθούμενη από την Ιταλία) έρχεται με διαφορά παγκοσμίως πρώτη. Η εξήγηση είναι απλή. Είναι χώρες που αντιμετωπίζουν γήρανση από καιρό, αλλά το έκαναν χωρίς ιδιαίτερη επιτυχία. Παράλληλα, συντηρούν ένα τεράστιο χάσμα φύλου στην απασχόληση. Συνεπώς η στρατηγική σύγκλισης και μείωσης ανισοτήτων αποδίδει περισσότερο από ότι στη Σουηδία, που πρέπει να αναζητεί νέες πηγές βελτίωσης.
Τα στοιχεία που επιτρέπουν την ανάλυση
Η στρατηγική της Αργυρής Οικονομίας χρησιμοποιεί σαν εργαλείο την εξομάλυνση ανισοτήτων. Για να εντοπιστούν αυτές απαιτούνται στατιστικά στοιχεία που παρακολουθούν το πώς η ίδια βιολογική διαδικασία εξελίσσεται σε διαφορετικές χώρες και κοινωνικές συνθήκες. Η πρόοδος δημιουργεί δυνατότητες υγιούς μακροβιότητας που δεν ωφελούν όλους: η Αργυρή Οικονομία στοχεύει στην διάχυση της διαπιστωμένης δυνατότητάς της, ώστε αυτή να γίνει υλοποιήσιμη πραγματικότητα.
Η ανάλυση που επιχειρεί το ΔΝΤ προϋποθέτει λεπτομερή στοιχεία για άτομα από πολλές χώρες και καλύπτουν την φυσική κατάσταση, γνωσιακές λειτουργίες αλλά και απασχόληση, περιουσία και οικογένεια. Δεδομένου ότι η υγεία και η απασχόληση είναι αλληλένδετες (οι υγιείς δουλεύουν περισσότερο, οι πλουσιότεροι «αγοράζουν» υγεία), απαιτείται και η διάσταση του χρόνου, ούτως ώστε να διακρίνεται πότε η υγεία οδηγεί σε απασχόληση και πότε το αντίστροφο. Δηλαδή, χρειαζόμαστε βίντεο, όχι απλώς άλμπουμ φωτογραφιών.
Τέτοια διεθνώς συγκρίσιμα, διεπιστημονικά και διαχρονικά στοιχεία για άτομα ηλικίας 50+, συγκεντρώνει η Ερευνα για την Υγεία, Γήρανση και Συνταξιοδότηση στην Ευρώπη (SHARE). Η ερευνητική αυτή υποδομή καλύπτει τις χώρες της ΕΕ, την Ελβετία και το Ισραήλ και αποτελεί μετεξέλιξη Αμερικανικής έρευνας. Η Ελλάδα συμμετέχει από την αρχή (το 2004), αρχικά με ευρωπαϊκή χρηματοδότηση και τώρα με χρηματοδότηση της Γενικής Γραμματείας Έρευνας. Κάποιος που το 2004 ήταν εργαζόμενος 50 ετών, είναι σήμερα συνταξιούχος 71 ετών και δίδει στοιχεία (για την υγεία του, την οικογένεια, τα οικονομικά του) για δέκατη φορά. To παράδειγμα του SHARE ακολούθησαν, με συγκρίσιμη μεθοδολογία έρευνες σε 13 άλλες χώρες, από την Ιαπωνία και Κορέα ως την Ινδία, Κίνα, Ν.Αφρική και Μεξικό. Αποτέλεσμα, οι ερευνητές αξιοποιούν εναρμονισμένα στοιχεία από όλες τις έρευνες, με πληροφορίες που χορήγησαν σχεδόν ένα εκατομμύριο άτομα, από όλον τον κόσμο, αρχίζοντας το 2000 ως το 2022.
Οι ερευνητές μπορούν να παρακολουθήσουν πώς εξελίσσεται η γήρανση σε διαφορετικές χώρες, γενεές, κοινωνικές τάξεις και χρονικές συγκυρίες (πχ η πανδημία). Το ΔΝΤ τα χρησιμοποίησε για να θέσει υποθετικά ερωτήματα που συνδέουν τις επιδόσεις στην υγεία με την απασχόληση. Τα στοιχεία SHARE έχουν χρησιμοποιηθεί (εκτός από το ΔΝΤ) σε 4000 επιστημονικές δημοσιεύσεις από 20 χιλιάδες επιστήμονες (στατιστικούς, γιατρούς, κοινωνιολόγους, οικονομολόγους, ψυχολόγους).
Η παρακολούθηση του πώς βιώνουν την γήρανση Ελληνες και Ελληνίδες ήταν επένδυση που άρχισε πριν είκοσι χρόνια. Σήμερα που η γήρανση γενικεύεται ως παγκόσμια απειλή, η επένδυση αυτή αποδίδει.
Η Αντιγόνη Λυμπεράκη είναι καθηγήτρια Οικονομικών στο Πάντειο. Ο Πλάτων Τήνιος είναι ομότιμος καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Πειραιώς. Είναι επιστημονικοί υπεύθυνοι για την Ελλάδα της έρευνας SHARE