Το ενδιαφέρον για τον θαλάσσιο χώρο προέκυψε αρχικά από την παγκόσμια ευαισθητοποίηση για το περιβάλλον. Η αφετηρία τοποθετείται το 2015, όταν τα Ηνωμένα Εθνη υιοθέτησαν τους Στόχους Βιώσιμης Ανάπτυξης. Ο 14ος, «Ζωή κάτω από το νερό», αναλύεται ως «Διατήρηση και βιώσιμη χρήση των ωκεανών, των θαλασσών και των θαλασσίων πόρων για την ανάπτυξη». Περιλαμβάνει, επίσης, δέκα επιμέρους στόχους για την προστασία των θαλάσσιων οικοσυστημάτων, τη μείωση της ρύπανσης, την αειφόρο αλιεία και την ενίσχυση της επιστημονικής γνώσης.
Εφέτος, κατά το πρώτο εξάμηνο του 2025, δύο ευρείες διεθνείς συναντήσεις εστιάζουν στο θαλάσσιο περιβάλλον. Η πρώτη, η αμερικανική πρωτοβουλία Our Ocean Conference, στις 28-30 Απριλίου εόρτασε τη δεκάτη της επέτειο στο Μπουσάν της Νότιας Κορέας. Εναν χρόνο πριν, η σύνοδος αυτή είχε συγκληθεί στην Αθήνα. Η δεύτερη μεγάλη συνάντηση για τις θάλασσες και τους ωκεανούς συγκαλείται στη Νίκαια της Γαλλίας στις 9-13 Ιουνίου. Πρόκειται για την τρίτη διάσκεψη του ΟΗΕ για τους ωκεανούς, στην οποία η Ελλάδα θα εκπροσωπηθεί από τον Πρωθυπουργό. Οι συναντήσεις αυτές αναφέρονται κυρίως στους σχετικούς περιβαλλοντικούς κινδύνους.
Ομως, το ενδιαφέρον για τις θάλασσες και τους ωκεανούς έχει υπερβεί κατά πολύ την περιβαλλοντική διάσταση. Ηδη, στις 20 Μαΐου 2025, στην 9919η συνεδρίαση του Συμβουλίου Ασφαλείας του ΟΗΕ, υπό την προεδρία του πρωθυπουργού Κυριάκου Μητσοτάκη, η Ελλάδα πήρε την πρωτοβουλία να οργανώσει μια υψηλού επιπέδου ανοιχτή συζήτηση, με θέμα την ενίσχυση της ασφάλειας στη θάλασσα. Ταυτοχρόνως, συνειδητοποιείται η ανάγκη για μια σφαιρική και συνθετική προσέγγιση των θαλάσσιων ζητημάτων. Η κορεατική διοργάνωση της Our Ocean Conference δηλώνει σαφώς ότι «Ο ωκεανός, που καλύπτει το 70% της επιφάνειας της Γης, συνδέει ολόκληρο τον κόσμο… Ωστόσο, αυτή η σύνδεση σημαίνει ότι οι κρίσεις των ωκεανών έχουν παγκόσμιες επιπτώσεις, επηρεάζοντας όλους μας ταυτόχρονα. Για να διατηρήσουμε και να χρησιμοποιήσουμε βιώσιμα αυτόν τον απέραντο ωκεανό, πρέπει να ενώσουμε τις δράσεις μας, αντί να αντιμετωπίζουμε τα προβλήματα κατακερματισμένα».
Ο θαλάσσιος παράγων, με ελάχιστες εξαιρέσεις, υπήρξε καθοριστικός στην ιστορία της ανθρωπότητας. Η λειτουργία του σχετιζόταν με την κυκλοφορία· ο ρόλος του συνδύασε την ύλη με το πνεύμα. Στο Αρχιπέλαγος, στην ελληνική θαλάσσια εποποιία, βρίσκονται τα θεμέλια του ευρωπαϊκού πολιτισμού. Στη θαλασσινή εμπειρία εστιάζεται και το πνεύμα της νεωτερικότητας. Μετά τους σκοτεινούς αιώνες της ευρωπαϊκής εσωστρέφειας, η δυτική κυριαρχία στον κόσμο οφείλεται στον έλεγχο και την αξιοποίηση των θαλάσσιων οδών.
Η σημασία της θάλασσας δεν αναγνωρίστηκε επαρκώς στη σύγχρονη σκέψη. Το όραμα για μια Ευρωπαϊκή Ηπειρο εστιασμένη στη Mitteleuropa, καθώς και οι εγγενείς αμερικανικές και ρωσικές τάσεις για ηπειρωτική εσωστρέφεια, εμπόδισαν την αντικειμενική κατανόηση της ισορροπίας ανάμεσα στον γήινο και τον θαλάσσιο παράγοντα. Οι εξελίξεις, όμως, έχουν υπερενισχύσει τη σημασία των θαλασσών και των ωκεανών. Κατά συνέπεια, η ηπειρωτική μονομέρεια στις επιστημονικές και άλλες αναπαραστάσεις ανατρέπεται εν τοις πράγμασι.
Χωρίς τις θαλάσσιες μεταφορές δεν νοείται παγκοσμιοποίηση. Στον κρίσιμο τομέα της πληροφορίας, το 99% των δεδομένων μεταφέρονται μέσω υποθαλάσσιων αγωγών. Ολοένα και περισσότερος πληθυσμός συγκεντρώνεται στις παράλιες μεγαλουπόλεις, με σοβαρές οικονομικές και περιβαλλοντικές συνέπειες. Οι τεχνολογικές εξελίξεις καθιστούν τον θαλάσσιο βυθό και όγκο εκμεταλλεύσιμο, όπως προηγουμένως τα ηπειρωτικά εδάφη. Η «εδαφοποίηση» αυτή της θάλασσας προκαλεί συγκρούσεις ανάλογες με τους ανταγωνισμούς για τον έλεγχο των εδαφών. Συνιστά μια από τις αιτίες των ελληνοτουρκικών διενέξεων.
Οι θάλασσες και οι ωκεανοί αποτελούν τον τελευταίο άγνωστο και ανεξερεύνητο χώρο, αν λάβουμε υπ’ όψιν ότι, εκτός από επιφάνεια, διαθέτουν και βάθος. Η επιστημονική έρευνα διαθέτει ένα ανεξάντλητο πεδίο για να ανακαλύπτει νέες βιολογικές πραγματικότητες και να απελευθερώνει νέες οικονομικές δυνατότητες. Από τη γεωστρατηγική πλευρά, σε έναν κόσμο διαφανή, καθώς όλη η επιφάνεια της Γης εποπτεύεται από δορυφόρους, το θαλάσσιο βάθος είναι ο μόνος αδιαφανής χώρος, όπου μπορούν να καταφύγουν οι πυρηνικές δυνάμεις με αποστολή την αποτροπή. Ακόμη και ο παραδοσιακός ρόλος των θαλασσών και των ωκεανών ως υπόβαθρο των μεταφορών μετασχηματίζεται, καθώς η κλιματική αλλαγή ελευθερώνει την κυκλοφορία μέσω της Αρκτικής.
Κατά συνέπεια, την τελευταία δεκαετία διαπιστώνεται μια εκρηκτική ανάπτυξη του ενδιαφέροντος για τον θαλάσσιο παράγοντα, από όλες τις δυνατές οπτικές: περιβαλλοντική, ερευνητική, οικονομική, γεωπολιτική, γεωστρατηγική, πολιτισμική. Χαρακτηριστική ένδειξη της αναβάθμισης αυτής είναι ο υφιστάμενος αγώνας δρόμου για τους θαλάσσιους εξοπλισμούς. Ολες οι δυνάμεις προβλέπουν συγκρούσεις για τον έλεγχο των θαλασσών και των ωκεανών. Η Ελλάδα δεν αποτελεί εξαίρεση.
Παράλληλα με τη συνειδητοποίηση ως προς την πολυμορφία της θαλάσσιας προβληματικής, αποκαλύπτεται και η διασύνδεση η οποία περιέρχεται τις διάφορες πλευρές της. Ολες οι προαναφερθείσες διαστάσεις, και όχι μόνο, αλληλοεπηρεάζονται, δημιουργώντας δίκτυα αλληλοσυνδέσεων, τα οποία, αν αφεθούν χωρίς μελέτη και έλεγχο, μπορούν να οδηγήσουν σε αλυσιδωτές καταστροφικές εξελίξεις. Οι θάλασσες και οι ωκεανοί είναι τα περισσότερο άναρχα συστήματα, καθώς το μεγαλύτερο τμήμα τους δεν υπάγεται σε καμία δικαιοδοσία και ο έλεγχος είναι πρακτικά ανέφικτος. Σε έναν κόσμο εν κρίσει ως προς τη διαχείριση των συλλογικών συμφερόντων, καθώς, μάλιστα, έχει υποβαθμιστεί ο ρόλος των παγκόσμιων οργανισμών, οι σοβαρότεροι κίνδυνοι εστιάζονται στον θαλάσσιο χώρο.
Σε μια εποχή όπου οι Ηνωμένες Πολιτείες καλλιεργούν την εσωστρέφεια, η Γαλλία επενδύει στην προσεχή διάσκεψη της Νίκαιας, για να υπογραμμίσει τον παγκόσμιο ρόλο της. Η τρίτη σύνοδος των Ηνωμένων Εθνών για τους Ωκεανούς στη Νίκαια συμπίπτει με τη δέκατη επέτειο από την COP21, τη διάσκεψη των Παρισίων για την κλιματική αλλαγή. Στόχος της Γαλλίας είναι να επιτευχθεί ως προς τους ωκεανούς η ίδια πρόοδος. Ετοιμάζονται για να υπογραφούν οι «Συμφωνίες της Νίκαιας», κατ’ αναλογία με την ιστορική «Συμφωνία των Παρισίων» το 2015.
Η πρωτοβουλία της Γαλλίας εγκαινιάζει, ενδεχομένως, μια συζήτηση για τις θάλασσες και τους ωκεανούς, ως κύριο διακύβευμα για την προβολή και τη δημόσια διπλωματία των χωρών. Συμβάλλοντας στη γαλλική προετοιμασία, οι τέταρτοι «Εφηρμοσμένοι Ελληνογαλλικοί Διάλογοι» στη Σορβόννη (7 Μαΐου 2025) είχαν ως θέμα την «Παιδεία της Θάλασσας». Εφεραν σε επαφή έλληνες και γάλλους ειδικούς, κυρίως εκπαιδευτικούς, με στόχο την ανταλλαγή εμπειριών και τη συνεργασία για την επί τούτω ευαισθητοποίηση των νέων.
Η Ελλάδα, λόγω Ιστορίας, Γεωγραφίας και Οικονομίας, διαθέτει σπάνια συγκριτικά πλεονεκτήματα για να συμμετάσχει στην παγκόσμια άμιλλα. Οι θάλασσες και οι ωκεανοί πρέπει να καταστούν κεντρικό στοιχείο σε μια νέα διπλωματική πολιτική, ώστε να ξεπεραστούν τα σημερινά αδιέξοδα. Μια τέτοια πολιτική δεν μπορεί να σχεδιαστεί επιφανειακά και αποσπασματικά. Για να εμπλουτίσει τον παγκόσμιο ρόλο της ως προς τις θάλασσες και τους ωκεανούς και να τον αξιοποιήσει γεωπολιτικά, η Ελλάδα πρέπει να επανασυνδεθεί με τον θαλασσινό εαυτό της. Η εκπαιδευτική πολιτική κατ’ εξοχήν πρέπει να λάβει σοβαρά υπ’ όψιν αυτή τη ζωτική ανάγκη. Στη Γαλλία η προσπάθεια έχει αρχίσει εδώ και μία δεκαετία και ήδη αποδίδει. Η Ελλάδα, παρά τα προαναφερθέντα πλεονεκτήματα και παρά τις απειλές στον θαλάσσιο χώρο της, έχει ακόμη μακρύ δρόμο να διανύσει.
Ο Γιώργος Πρεβελάκης είναι ομότιμος καθηγητής Γεωπολιτικής στο Πανεπιστήμιο της Σορβόννης (Paris 1), Distinguished Visiting Professor,
Hellenic American University