Η εν εξελίξει δεύτερη κριτική έκδοση των έργων, επιστολών, σημειώσεων και χειρογράφων των Καρλ Μαρξ του Φρίντριχ Ενγκελς, η δεύτερη MEGA (Marx Engels Gesamtausgabe) δεν έχει επιτρέψει μόνο μια καλύτερη επίγνωση του θεωρητικού εργαστηρίου που ήταν η επεξεργασία γύρω από την κριτική της πολιτικής οικονομίας. Ούτε μόνο βοηθά να δούμε με άλλο μάτι κείμενα – πιο σωστά χειρόγραφα – όπως η «Γερμανική Ιδεολογία». Προσφέρει, ταυτόχρονα, πιο πλήρη εικόνα της θεωρητικής εργασίας του Μαρξ από το 1869 έως και τον θάνατό του.
Η περίοδος αυτή δεν σφραγίζεται μόνο από την αναμέτρηση του Μαρξ με σημαντικές ιστορικές τομές, όπως η Κομμούνα του Παρισιού, το πρώτο στα μάτια του πείραμα άσκησης εξουσίας με τρόπο χειραφετητικό από τις υποτελείς τάξεις, ή πολιτικές εξελίξεις όπως η αντιφατική διαμόρφωση της γερμανικής σοσιαλδημοκρατίας, που οδηγεί στις οξείες παρατηρήσεις στην «Κριτική του Προγράμματος της Γκότα». Πρωτίστως, είναι μια περίοδος εξαντλητικής μελέτης ζητημάτων με τα οποία θεωρούσε ότι δεν είχε ασχοληθεί όσο έπρεπε μέχρι τότε. Αυτά περιλάμβαναν τη συστηματική ανάγνωση της διαθέσιμης βιβλιογραφίας για φυσικές επιστήμες όπως η γεωλογία, αλλά και μια συστηματική μελέτη των μη καπιταλιστικών κοινωνιών, για την οποία έφτασε μέχρι του σημείου να μάθει ρωσικά για να διαβάσει τη βιβλιογραφία πάνω στις ρωσικές κοινοτικές μορφές. Αυτό το εντυπωσιακό σε έκταση και βάθος ερευνητικό πρόγραμμα θα τον απασχολήσει μέχρι και τις αρχές της δεκαετίας του 1880 και την επιδείνωση της υγείας του. Οι έρευνες αυτές δεν αποτυπώνουν μόνο τη φιλομάθεια του Μαρξ, ούτε το γεγονός ότι έθετε πολύ ψηλά τον πήχη ως προς το τι αποτελεί επαρκή μελέτη ενός ζητήματος – κάτι που φαίνεται ακόμη και από μια ματιά στις εξαντλητικές παραπομπές σε όλη τη διαθέσιμη βιβλιογραφία στους τρεις τόμους του «Κεφαλαίου» και των «Θεωριών για την Υπεραξία». Αποτελούν, ταυτόχρονα, το πεδίο όπου ο Μαρξ δοκιμάζει να στοχαστεί με πιο διαλεκτικό τρόπο τα ζητήματα που αφορούν τους μη καπιταλιστικούς τρόπους παραγωγής.
Τα «Εθνολογικά σημειωματάρια»
Με αυτή την ερευνητική φάση του Μαρξ ασχολείται ο αμερικανός ερευνητής Κέβιν Μπ. Αντερσον στο βιβλίο του «The Late Marx’ s Revolutionary Roads. Colonialism, Gender and Indigenous Communism» (Οι επαναστατικοί δρόμοι του ύστερου Μαρξ. Αποικιοκρατία, φύλο και ιθαγενής κομμουνισμός), που κυκλοφόρησε πρόσφατα από τις εκδόσεις Verso. Ειδικότερα, επιδίδεται σε μια συστηματική ανάγνωση των «Εθνολογικών σημειωματάριων» του Μαρξ και των σχετικών σημειώσεών του της περιόδου 1869-1882 που αφορούν τη Ρωσία, την Ινδία, την Ιρλανδία, την Αλγερία, τη Λατινική Αμερική και τον Αρχαίο Κόσμο (Ελλάδα και κυρίως Ρώμη).
Μελετώντας συστηματικά αυτό το υλικό, που ένα μέρος του μόλις τώρα εκδίδεται στο πλαίσιο της MEGA 2 έκδοσης, ο Αντερσον δείχνει ότι έχουμε να κάνουμε με μια διεύρυνση της οπτικής του Μαρξ. Αποφεύγοντας μια ευρωκεντρική πρόσληψη, ο Μαρξ απομακρύνεται από μια γραμμική σύλληψη της ιστορίας σύμφωνα με την οποία η ανθρωπότητα θα πρέπει να περάσει αναγκαστικά από μια σειρά «σταδίων», για να καταλήξει στον καπιταλισμό και από τις αντιφάσεις του τελευταίου στον κομμουνισμό, σε μια ακολουθία που καθορίζεται από τον βαθμό ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων. Επιπλέον, δείχνει ότι η γενικευτική χρήση της έννοιας της «φεουδαρχίας» για όλους τους μη καπιταλιστικούς τρόπους παραγωγής δημιουργεί προβλήματα και ότι ο Μαρξ απομακρύνεται από μια τέτοια τοποθέτηση αναγνωρίζοντας ότι η φεουδαρχία αφορά μία ειδικά δυτικοευρωπαϊκή ιστορική συνθήκη και όχι ένα καθολικό ιστορικό «στάδιο». Κατά τον Αντερσον, ο Μαρξ ήταν ένας πιο προσεκτικός αναγνώστης συγγραφέων όπως ο Μόργκαν, σε σχέση με τον Ενγκελς στην «Καταγωγή της οικογένειας, της ατομικής ιδιοκτησίας και του κράτους» και οι δικές του αναφορές στις πατριαρχικές κοινωνίες είναι πιο διαλεκτικές και δεν περιλαμβάνουν κάποια επιμονή στην «κοσμοϊστορική ήττα του γυναικείου φύλου», έχοντας επίγνωση ότι η πραγματική συνθήκη ήταν πιο αντιφατική και με μεγαλύτερες αντιστάσεις από αυτές που το σχήμα του Ενγκελς παραδέχεται.
Οι αντιστάσεις των υποτελών στρωμάτων
Ο Αντερσον καταδεικνύει ότι ο ύστερος Μαρξ αναμετρώμενος με την ιστορία των προκαπιταλιστικών τρόπων παραγωγής και την επιβίωση κοινοτικών μορφών, δίνει μεγαλύτερη έμφαση στη βαναυσότητα της αποικιοκρατίας και πώς αυτή προσπάθησε να καταστρέψει κοινοτικές μορφές, ακριβώς γιατί καταδείκνυαν τη δυνατότητα μη εκμεταλλευτικών και μη καταπιεστικών κοινωνικών μορφών. Ταυτόχρονα, εξηγεί γιατί σε εκείνη τη φάση ο Μαρξ είχε αρχίσει να πείθεται ότι τέτοιες κοινοτικές μορφές, όπως και οι αντιστάσεις των υποτελών στρωμάτων που τις υπερασπίζονταν, έδειχναν δρόμους για τον κομμουνισμό που δεν προϋπέθεταν κάποιο υποχρεωτικό πέρασμα από μια καπιταλιστικού τύπου «προλεταριοποίηση» όπως ήθελε ένας μηχανιστικός μαρξισμός. Αντιθέτως, η μελέτη του εθνολογικού υλικού, συμπεριλαμβανομένου του υλικού προετοιμασίας της επιστολής στη Βέρα Ζάσουλιτς, καταδεικνύει ότι ο Μαρξ πίστευε ότι κοινοτικές μορφές όπως αυτές των ρώσων χωρικών αποτελούσαν αφετηρίες για τον κοινωνικό μετασχηματισμό. Επομένως, οι παρεμβάσεις του ύστερου Μαρξ γύρω από την Κομμούνα του Παρισιού ως πρώτη μορφή μιας δυνάμει (αντι)εξουσίας των προλεταρίων, η αλλαγή στάσης και η θετική αποτίμηση μιας αγροτικής εθνικής επανάστασης στην Ιρλανδία και οι έρευνές του πάνω σε μορφές όπως οι αγροτικές κομμούνες σε μη καπιταλιστικούς τρόπους παραγωγής (συμπεριλαμβανομένης της δυνατότητας επαναστάσεων σε κυρίως αγροτικές κοινωνίες όπως η ρωσική), ανάγονται σε πλευρές μιας κοινής έρευνας για το πώς ο πειραματισμός για την κοινωνική χειραφέτηση ξεκινά από τις ίδιες τις εμπειρίες των υποτελών τάξεων.
Τρεις εκδοχές επανάστασης
Κατά τον Αντερσον ο ύστερος Μαρξ επεξεργάζεται τρεις αλληλένδετες έννοιες της επανάστασης. Μια βρετανική εργατική επανάσταση, πυροδοτημένη από έναν ξεσηκωμό στη Γαλλία και μια εθνική αγροτική επανάσταση στην Ιρλανδία. Μορφές εργατικής εξουσίας που στοχοποιούν το κράτος κατά το παράδειγμα της παρισινής Κομμούνας. Επαναστάσεις σε μη καπιταλιστικές αγροτικές κοινωνίες όπως η Ρωσία με ισχυρά κοινοτικά συστήματα και όπου «αρχαϊκές» μορφές κομμουνισμού θα βοηθούσαν την ανάδυση σύγχρονων δημοκρατικών μορφών κομμουνισμού.