Eίναι ο μοναδικός Ελληνας που ολοκλήρωσε επιτυχώς και τα έξι στάδια στην ευρωπαϊκή επιλογή αστροναυτών το 2022. Σε μια διαγωνιστική διαδικασία, στην οποία από 22.500 έγκυρες υποψηφιότητες έφτασαν στο τέλος μόνο 25 άτομα. Ενας εξ αυτών ήταν ο Αδριανός Γολέμης. Τα τελευταία χρόνια είναι επικεφαλής γιατρός αποστολών στο Ευρωπαϊκό Κέντρο Αστροναυτών, στηρίζοντας αστροναύτες από διάφορες ευρωπαϊκές χώρες στα διαστημικά τους ταξίδια – και ελπίζοντας ότι κάποια στιγμή θα βρεθεί κι αυτός εκεί, ως ο πρώτος έλληνας αστροναύτης.
Τώρα βρίσκεται σε εξέλιξη η αποστολή Axiom-4 και εκείνος από την Κολωνία παρακολουθεί την υγεία αστροναυτών από την Ινδία, την Πολωνία και την Ουγγαρία που θα εκτελέσουν ένα εντατικό ερευνητικό πρόγραμμα στη διάρκεια της αποστολής τους.
Αφού μπορούν χώρες όπως η Ουγγαρία, πόσο απέχει άραγε η Ελλάδα από μια τέτοια αποστολή; Ποιες είναι οι προϋποθέσεις για να συμβεί κάτι τέτοιο;
Το σημαντικό είναι να κατανοήσουμε για ποιο λόγο χώρες όπως η Πολωνία, η Ουγγαρία, η Δανία, η Σουηδία, η Τουρκία, σύντομα η Τσεχία και άλλες έχουν κάνει δυναμική είσοδο στις αποστολές αστροναυτών τα τελευταία χρόνια. Τα οφέλη που προκύπτουν για μια χώρα που επενδύει στην εξερεύνηση του Διαστήματος είναι πολλαπλά, όχι μόνο επιστημονικό. Υπάρχουν πρόσφατες διεθνείς μελέτες που μας δείχνουν ότι για κάθε ευρώ που επενδύει μία χώρα στον τομέα αυτό, η οικονομική επιστροφή είναι περίπου τετραπλάσια. Αυτό συμβαίνει επειδή μία χώρα που στέλνει, σε συνεργασία με την Ευρώπη ή την Αμερική, αστροναύτη και πειράματα στο Διάστημα, συμμετέχει και στην ανάπτυξη σχετικής διαστημικής τεχνολογίας, η οποία στη συνέχεια εφαρμόζεται και εμπορευματοποιείται και στη Γη. Ετσι οι εταιρείες της χώρας αναπτύσσουν καινοτομία και προσελκύουν εργαζομένους υψηλής ειδίκευσης. Ο τομέας βρίσκεται γενικά σε ανάπτυξη: για παράδειγμα, την τελευταία δεκαετία, εταιρείες start-ups που συνεισέφεραν σε αποστολή αστροναύτη προσέλκυσαν συνολικά επενδύσεις 2,4 δισ. δολαρίων. Αλλα σημαντικά οφέλη έχουν να κάνουν με την προώθηση του πολιτισμού της χώρας στο διεθνές στερέωμα και, ίσως το σημαντικότερο, με το αποτύπωμα στην παιδεία μέσω της κινητοποίησης της νέας γενιάς. Εδώ το αποτέλεσμα είναι έντονο, ευρύ και μετρήσιμο. Αναφορικά με τα οφέλη, υπάρχει ασφαλώς και γεωπολιτική διάσταση.
Ταυτόχρονα με αυτά, υφίσταται πλέον μια σημαντική ευκαιρία: η NASA έχει υποστηρίξει την είσοδο ιδιωτικών εταιρειών στον χώρο των αποστολών αστροναυτών, υπό την κηδεμονία της. Αυτό έχει καταστήσει πολύ πιο προσιτές τις αποστολές αστροναυτών από μικρότερες χώρες, καθώς συνδυάζει την πείρα και ηγεσία του δημόσιου τομέα (Διαστημικές Υπηρεσίες όπως η ίδια η NASA και ο Ευρωπαϊκός Οργανισμός Διαστήματος ESA) με την ευελιξία και αποτελεσματικότητα του ιδιωτικού.
Αρα ναι, υπάρχει η ευκαιρία για την Ελλάδα, η οποία διαθέτει πλέον τη δική της διαστημική υπηρεσία, το Ελληνικό Κέντρο Διαστήματος (ΕΛΚΕΔ). Οι προϋποθέσεις για να γίνει μια αποστολή είναι να υπάρξει από τη χώρα συντονισμός της εγχώριας έρευνας και της συμμετοχής των εταιρειών, συνεργασία της χώρας με την Ευρώπη, την Αμερική ή άλλες χώρες με δυνατότητα αποστολής και βεβαίως να διαθέτει η χώρα άνθρωπο που να πληροί τα διεθνή, απαιτητικά κριτήρια για να συμμετέχει ως αστροναύτης. Αυτό το τελευταίο, για πρώτη φορά, το διαθέτουμε τώρα.
Υποθέτω ότι ως παιδί θέλατε πολύ να γίνετε αστροναύτης. Τώρα, έχοντας όλη την εκπαίδευση για κάτι τέτοιο, θα μπορούσα να φανταστώ ότι αδημονείτε.
Η Ελλάδα είναι στη μειοψηφία των ευρωπαϊκών χωρών που δεν είχε ποτέ αστροναύτη και θέλω βαθιά να το αλλάξουμε αυτό και να βρεθούμε στην πρώτη γραμμή. Το να γίνεις αστροναύτης είναι όνειρο για πολλούς από εμάς σαν παιδιά. Θα δανειστώ την ατάκα ενός φίλου μου όμως, που μου είπε πρόσφατα «για σένα το να γίνεις αστροναύτης δεν είναι όνειρο – είναι σχέδιο». Κοιτάζοντας προς τα πίσω, ίσως έχει δίκιο: μετά τις σπουδές στην Ιατρική στην Ελλάδα και το μεταπτυχιακό στο εξωτερικό, τα βήματα που βρέθηκα να κάνω, είτε στον εθελοντισμό είτε επαγγελματικά, ήταν πάντα προς την κατεύθυνση των αποστολών αστροναυτών – έτσι έμαθα και την αξία της επιμονής. Επομένως η αδημονία για μια πτήση στο Διάστημα υπάρχει, αλλά περισσότερο μένει αυτή η αίσθηση της επιμονής, η διάθεση για περισσότερη προσπάθεια προς αυτή την κατεύθυνση.
Εχετε την ευκαιρία να μελετήσετε τους αστροναύτες στην προετοιμασία αλλά στη διάρκεια της διαστημικής πτήσης. Ποιες είναι οι μεγαλύτερες απαιτήσεις του εγχειρήματος;
Είναι αρκετές. Θα έλεγα πως οι μεγαλύτερες είναι δύο: από τη μία το να έχει ένας αστροναύτης καλή απόδοση σχεδόν στα πάντα: καλή φυσική κατάσταση, καλή ψυχολογία, καλή ικανότητα λήψης αποφάσεων, συνεργασίας με την ομάδα, αποτελεσματικότητα. Είναι μία ρουτίνα κάτι που κρατάει τον άνθρωπο σε διαρκή εγρήγορση πριν και κατά τη διάρκεια της αποστολής και βεβαίως αποτελεί την πηγή κάποιου στρες. Η άλλη μεγάλη απαίτηση είναι για μένα η επιρροή που έχει αυτό στην οικογένεια και τον κύκλο μας. Το έζησα σε ένα βαθμό και εγώ όταν συμμετείχα για ένα χρόνο σε επιστημονική αποστολή σε απομόνωση στην Ανταρκτική: ύστερα από ένα χρόνο σε απομόνωση και ενώ οι οικογένειές μας μας περίμεναν να επιστρέψουμε στην Ευρώπη τα Χριστούγεννα, λόγω καιρικών συνθηκών και τεχνικών δυσκολιών, τελικά φτάσαμε δύο μήνες αργότερα. Ηταν μια δύσκολη περίοδος με συνεχείς αναβολές και με πολύ περιορισμένη επικοινωνία με τον έξω κόσμο, ειδικά όταν το παγοθραυστικό που μας μετέφερε κόλλησε στους πάγους χωρίς να ξέρουμε πότε θα επανεκκινήσουμε. Σε αυτές τις συνθήκες είναι σημαντικό να έχει αλληλεγγύη η ομάδα, χιούμορ φυσικά, και υπομονή.
Πώς περνάει η ώρα στο Διάστημα; Τι σας λένε οι αστροναύτες; Μπορεί κάποιος να κουραστεί να κοιτά τη Γη;
Η τροχιά του Διεθνούς Διαστημικού Σταθμού είναι τέτοια που το πλήρωμα βλέπει 16 φορές τη μέρα ανατολή και δύση του ηλίου – κάτι που βέβαια επηρεάζει αρνητικά τον κιρκάδιο ρυθμό και τον ύπνο τους. Το θέμα στο Διάστημα και ειδικά στις μακροχρόνιες αποστολές, μετά τον αρχικό ενθουσιασμό, είναι η μονοτονία, η έλλειψη επιλογών και η απομόνωση. Ωστόσο υπάρχει από την άλλη αυτό που αποκαλούμε ωκεάνεια συναισθήματα: μια ευχάριστη αίσθηση που σε πλημμυρίζει όταν βλέπεις τη Γη ως «όλον» από μακριά, η αίσθηση ότι προσφέρεις επιστημονικά στην ανθρωπότητα μέσα σε ένα περιβάλλον με αντιξοότητες, η μοναδική εμπειρία του να «πλέεις» σε έλλειψη βαρύτητας. Μπορεί να τα βαρεθεί κανείς όλα αυτά; Βέβαια! Αλλά ύστερα από καιρό – και επίσης όλοι σχεδόν οι αστροναύτες όταν επιστρέφουν στη Γη συνεχίζουν να επιθυμούν να ξαναζήσουν την εμπειρία του να βρίσκονται στο Διάστημα.
Οταν δεν έχετε υποχρεώσεις στο διαστημικό πρόγραμμα εργάζεστε σε νοσοκομείο;
Σωστά, στην Ευρώπη οι γιατροί σε αποστολές αστροναυτών συνεχίζουμε να έχουμε κλινική δραστηριότητα ώστε να μη χάνουμε την επαφή με τις κλινικές δεξιότητες κ.λπ. Η διαστημική ιατρική εκτείνεται σε πλαίσιο πιο ευρύ αλλά και πιο γενικό από ό,τι άλλες ειδικότητες – εμπεριέχει από τη νευρολογία και την επείγουσα ιατρική ως την παρακολούθηση περιβαλλοντικών παραγόντων. Οι γιατροί αστροναυτών είμαστε λίγο σαν τους systems engineers στη μηχανική, συνδυάζουμε στοιχεία από πολύ ετερογενείς πηγές και λαμβάνουμε ιατρικές αποφάσεις με βάση αυτά. Για παράδειγμα αξιολογούμε όχι μόνο τραυματισμούς και ατυχήματα αλλά και την ποιότητα ύπνου, την απόδοση του ανοσοποιητικού συστήματος, τον προσανατολισμό, τη μνήμη.
Ποιο είναι το μέλλον των διαστημικών αποστολών; Πόσο κοντά είμαστε στο να πατήσουμε στον Αρη;
Εξαρτάται από το πόσο ενωμένοι είμαστε. Για αρχή σχεδιάζεται η επιστροφή του ανθρώπου στη Σελήνη, με πιο «βιώσιμη», μακροχρόνια παραμονή και εκτέλεση έρευνας στην επιφάνεια του δορυφόρου μας. Ο πλανήτης Αρης παρουσιάζει ακόμα μεγαλύτερες προκλήσεις και θα χρησιμοποιήσουμε όσα θα μάθουμε στη Σελήνη για να φτάσουμε εκεί. Ομως αυτό μπορεί να γίνει μόνο σε ένα πλαίσιο διεθνών συνεργασιών και μακρόπνοου οράματος, αν μπορούμε να δούμε το τι θα κερδίσει η ανθρωπότητα μεσοπρόθεσμα αντί να εστιάζουμε στο βραχυπρόθεσμο – και εφήμερο – κέρδος. Επομένως η ενότητα, διεθνώς αλλά και στην Ευρώπη και βεβαίως και μεταξύ μας στην Ελλάδα είναι sine qua non για πρόοδο στο Διάστημα όπως και σε κάθε απαιτητικό κλάδο, πόσο μάλλον για μια ιστορική πρώτη αποστολή στον Αρη. Πρέπει όλοι μας να συμβάλλουμε προς την κατεύθυνση της σύμπνοιας και συνεργασίας, της εξεύρεσης λύσεων, ειδικά σε μια περίοδο όπου διεθνώς βλέπουμε περισσότερη αντιπαλότητα και συρράξεις. Η Ευρώπη πάντως μπορεί και πρέπει να προχωρήσει περαιτέρω σε αυτό τον στίβο και η Ελλάδα με το επιστημονικό προσωπικό και το επιχειρηματικό της δυναμικό μπορεί να συνεισφέρει και να επωφεληθεί από αυτό.
Σεξ και κύηση στις διαστημικές αποστολές
Τι συμβαίνει στο σώμα ενός αστροναύτη στη διάρκεια μιας αποστολής; Πώς αντιμετωπίζονται στο Διάστημα – ιδιαίτερα σε αποστολές μακράς παραμονής – οι φυσιολογικές ορμές του ανθρώπου; Θα μαθαίναμε κάτι για τη βιολογία μας εάν υπήρχε σεξουαλική επαφή στη διάρκεια μιας αποστολής; Θα μπορούσαμε να φανταστούμε ακόμα και σύλληψη ή κύηση στο Διάστημα;
Η έλλειψη βαρύτητας αλλάζει την ανθρώπινη φυσιολογία με τρόπους που πλέον γνωρίζουμε και προλαβαίνουμε, όπως η ναυτία και ο αποπροσανατολισμός, και με τρόπους που τώρα ανακαλύπτουμε – και αυτό είναι πολύτιμο για να αντιμετωπίζουμε καλύτερα και ασθένειες στη Γη. Ενα παράδειγμα είναι οι θρομβώσεις σε μεγάλα αγγεία υγιών ανθρώπων, των αστροναυτών, στο Διάστημα, κάτι που ποτέ δεν περιμέναμε αλλά μας μαθαίνει ακόμα καλύτερα πώς λειτουργεί το σώμα μας.
Σχετικά με τις ορμές, ωραία ερώτηση, ίσως παραμένει λίγο ταμπού ενώ δεν θα έπρεπε. Οι ορμές αποτελούν μέρος της φυσιολογικής μας λειτουργίας. Βεβαίως αυτό μέσα σε μια μικρή απομονωμένη ομάδα μπορεί να δημιουργήσει προστριβές, επομένως είναι σημαντικό μία ομάδα που εργάζεται σε τέτοιες συνθήκες να διαθέτει αλληλοσεβασμό και να λάβει ίσως μια σχετική εκπαίδευση. Με αυτό τον τρόπο δεν αποθαρρύνονται οι ανθρώπινες σχέσεις αν προκύψουν αλλά μπαίνουν σε ένα πλαίσιο που δεν διαταράσσουν τη συνοχή του πληρώματος. Σχετικά με τη σύλληψη και κύηση στο Διάστημα, έχουμε μάθει πόσο δύσκολη είναι από πειράματα κυρίως σε τρωκτικά, αν θυμάμαι σωστά. Η έλλειψη βαρύτητας δυσκολεύει πολύ αυτές τις διαδικασίες, οι οποίες ίσως να είναι δυνατές σε μερική βαρύτητα, στη Σελήνη ή στον πλανήτη Αρη, ίσως και όχι.
Ο Διεθνής Διαστημικός Σταθμός έχει 2.000 επιστημονικές δημοσιεύσεις. Πώς εφαρμόζουμε εδώ στη Γη τα όσα μαθαίνουμε εκεί;
Ο λόγος που κάνουμε έρευνα στο Διάστημα είναι πως μόνο εκεί μπορούμε να εξετάσουμε τι συμβαίνει όταν έχουμε έλλειψη βαρύτητας ή μερική βαρύτητα για παρατεταμένο χρονικό διάστημα. Αυτό αγγίζει σχεδόν κάθε επιστήμη, από τη φυσική, τη χημεία, την επιστήμη υλικών, τη βιολογία, την ιατρική και τη φυσιολογία. Εχουμε σημαντικές διαφορές στο Διάστημα τόσο σε μικροσκοπικό όσο και μακροσκοπικό επίπεδο. Για παράδειγμα, ο τρόπος που λειτουργούν τα κύτταρα σε έλλειψη βαρύτητας είναι ελαφρώς διαφορετικός. Η λειτουργία των ενζύμων μπορεί να μεταβάλλεται. Ερευνάται αν η ανάπτυξη κάποιων φαρμάκων σε έλλειψη βαρύτητας ίσως να είναι πιο εύκολη.
Γενικά από τη γνώση που αποκτάται στο Διάστημα επωφελούμαστε στη Γη, είτε άμεσα είτε έμμεσα με τις λεγόμενες τεχνολογίες spin-off. Ενα παράδειγμα εδώ είναι η ανάπτυξη της σπιρουλίνας της οποίας η ανάπτυξη προχώρησε για πληρώματα στο Διάστημα αλλά χρησιμοποιείται στη Γη για υποσιτισμένους πληθυσμούς. Η ανακύκλωση του νερού είναι σημαντική στο Διάστημα και η ίδια τεχνολογία εφαρμόζεται στις ολοένα αυξανόμενες άνυδρες περιοχές στη Γη. Η τηλεϊατρική, η βελτίωση της ιατρικής απεικονιστικής, η έγκαιρη διάγνωση του καρκίνου του μαστού, η ακρίβεια της ρομποτικής χειρουργικής είναι επίσης παραδείγματα από τον δικό μας χώρο της ιατρικής: δεν θα είχαν αναπτυχθεί ή βελτιωθεί στον βαθμό που τα γνωρίζουμε αν δεν υπήρχε η παρουσία του ανθρώπου στο Διάστημα και πλέον συνεισφέρουν στο επίπεδο ζωής και υγείας στη Γη.