«Υπάρχει μόνο ένα πραγματικά σοβαρό φιλοσοφικό ερώτημα, κι αυτό είναι η αυτοκτονία. Το να κρίνει κανείς αν η ζωή αξίζει ή δεν αξίζει να βιώνεται σημαίνει ότι απαντά στο θεμελιώδες ερώτημα της φιλοσοφίας». Ετσι ξεκινά το δοκίμιο «Ο μύθος του Σισύφου» του Αλμπέρ Καμύ. Οι απαντήσεις δεν είναι προφανείς, όμως η ψυχιατρική κοινότητα συμφωνεί ότι ο θάνατος από αυτοκτονία μπορεί να αποφευχθεί σε πολύ μεγάλο ποσοστό.
«Η αυτοκτονία μπορεί να προληφθεί σε ποσοστό 90-95%, ενώ τις μισές φορές γνωρίζουμε ότι επίκειται η αυτοκτονία ενός ατόμου», εξηγεί στα «ΝΕΑ» ο Κυριάκος Κατσαδώρος, ψυχίατρος και επιστημονικός διευθυντής του Κέντρου για την Πρόληψη της Αυτοκτονίας της οργάνωσης «Κλίμακα». Στις περισσότερες περιπτώσεις, πίσω από την αυτοκτονική συμπεριφορά κρύβεται η κατάθλιψη, που αποτελεί παγκόσμια μάστιγα.
«H αυτοκτονία είναι μια μεγάλη ελευθερία, καθώς αποφασίζεις για την τύχη σου. Ομως είναι μια τελεσίδικη λύση σε μια παροδική κατάσταση, όπως είναι μια έντονη κατάθλιψη», λέει ο Παύλος Σακκάς, ομότιμος καθηγητής Ψυχιατρικής του ΕΚΠΑ. Χαρακτηρίζει την κατάθλιψη παροδική, καθώς η δημιουργία των αντικαταθλιπτικών φαρμάκων από τη δεκαετία του 1960 δείχνει ότι είναι μια νόσος που αντιμετωπίζεται και ξεπερνιέται.
Στην Ελλάδα, οι αυτοκτονίες είναι λίγες συγκριτικά με τις περισσότερες άλλες χώρες. Σύμφωνα με τα πιο πρόσφατα στοιχεία της Eurostat (2021), στην Ελλάδα καταγράφονται 4,2 αυτοκτονίες ανά 100.000 άτομα, με τη χώρα μας να βρίσκεται στην προτελευταία θέση της ΕΕ, πάνω μόνο από την Κύπρο. Ομως, ακόμη και έτσι, η αυτοκτονία αποτελεί ένα σοβαρό πρόβλημα, καθώς σχεδόν 500 άτομα αφαιρούν κάθε χρόνο τη ζωή τους, σύμφωνα με τα επίσημα στοιχεία της ΕΛΣΤΑΤ, ενώ εκτιμάται ότι υπάρχει υποκαταγραφή του φαινομένου κατά 20-30%, εξαιτίας του στίγματος που φέρει. Αν η καταγραφή ήταν πλήρης, οι αυτοκτονίες θα ήταν κοντά στις 600 ετησίως.
Αυξητική τάση την τελευταία 15ετία
«Κάποτε είχαμε ελλιπή στοιχεία για τις αυτοκτονίες, καθώς υπήρχε ένα ταμπού γύρω από το ζήτημα και οι συγγενείς κάλυπταν την αυτοκτονία, λέγοντας π.χ. ότι το θύμα έπεσε από τη σκάλα. Πλέον έχει αποστιγματιστεί σε μεγάλο βαθμό και καταγράφονται οι αυτοκτονίες. Επαιξε ρόλο και η στάση της Εκκλησίας, που έχει βάλει… νερό στο κρασί της σε σχέση με παλαιότερες εποχές, όταν αρνούνταν την ταφή των αυτοχείρων», εξηγεί ο Παύλος Σακκάς.
Σύμφωνα με τα στοιχεία του Παρατηρητήριου Αυτοκτονιών της οργάνωσης «Κλίμακα», το 2024 καταγράφηκαν στην Ελλάδα τουλάχιστον 469 αυτοκτονίες. Ο αριθμός τους ήταν υψηλότερος σε σχέση με πέρυσι (451), όμως παρέμεινε κάτω από το «κατώφλι» των 500 αυτοκτονιών. Στα τελευταία επίσημα στοιχεία της ΕΛΣΤΑΤ, που αφορούν το 2022, οι αυτοκτονίες ανέρχονταν σε 516.
Την τελευταία 15ετία έχει παρατηρηθεί μια σχετική αύξηση των περιστατικών. Το 2010, οι αυτοκτονίες ήταν 377, ενώ αυξήθηκαν αρκετά τα επόμενα χρόνια. Την πενταετία 2010-2014 ο ετήσιος μέσος όρος των αυτοκτονιών ανερχόταν στις 493. Την πενταετία 2015-2019 αυξήθηκε στις 527, ενώ την πενταετία 2020-2024 μειώθηκε στις 472. Το 2018 καταγράφηκε ρεκόρ στις αυτοκτονίες, με 567. Εντύπωση προκαλεί το γεγονός ότι τα χρόνια του εγκλεισμού λόγω της πανδημίας του Covid-19, οι αυτοκτονίες εμφανίζονται περιορισμένες (464 το 2020 και 467 το 2021).
Εκ πρώτης όψεως, η πορεία των αυτοκτονιών μοιάζει να συνδέεται με την περίοδο της οικονομικής κρίσης στη χώρα μας, όμως οι ειδικοί επισημαίνουν ότι αυτή η ανάγνωση είναι μάλλον παραπλανητική. «Στην κρίση ξεκινήσαμε να καταγράφουμε πιο συστηματικά τα περιστατικά που σχετίζονται με τις κοινωνικοοικονομικές συνθήκες, μεταξύ των οποίων και η αυτοκτονία. Αυτό σε έναν βαθμό οδήγησε και στην αύξηση του αριθμού των αυτοκτονιών» εξηγεί ο Κυριάκος Κατσαδώρος. Αναγνωρίζει, ωστόσο, ότι «οι περίοδοι κοινωνικής κρίσης κινητοποιούν ευάλωτα άτομα που μπαίνουν σε διαδικασίες αυτοκτονικού τύπου».
Aνδρες άνω των 50, Κρήτη και Αττική
Η αυτοκτονία μοιάζει να αποτελεί κατά κύριο λόγο ανδρική υπόθεση. Από τις 469 αυτοκτονίες του 2024 στην Ελλάδα, το 86% (402) είχαν θύματα άνδρες, με αυτές των γυναικών να αντιστοιχούν στο υπόλοιπο 14% (67). Στο σύνολο της ΕΕ, οι άνδρες είναι θύματα αυτοκτονίας σε ποσοστό 77%.
«Η αυτοκτονία είναι μια άγρια και βίαιη πράξη. Iσως για αυτό είναι και πιο συνηθισμένη στους άνδρες, που βγάζουν περισσότερη επιθετικότητα. Αντιθέτως, οι απόπειρες αυτοκτονίας που δεν καταλήγουν σε θάνατο, είναι συχνότερες στις γυναίκες. Συνήθως γίνονται με την κατανάλωση φαρμάκων και συχνά είναι μια επίκληση για βοήθεια. Αυτό βεβαίως δεν σημαίνει ότι οι απόπειρες δεν είναι σοβαρές περιπτώσεις που απαιτούν προσοχή», επισημαίνει ο ομότιμος καθηγητής του ΕΚΠΑ.
Τα δύο φύλα εμφανίζουν μεγαλύτερο κίνδυνο αυτοκτονίας σε διαφορετικές φάσεις της ζωής τους. «Στις γυναίκες υπάρχει αυξημένη ευαλωτότητα στις ηλικίες 35-55 και συνδέεται με την ορμονική τους ανάπτυξη, ενώ στους άνδρες βλέπουμε αυξημένες αυτοκτονίες στις ηλικίες 48-65, που συνδέονται συνήθως με άτυπες συναισθηματικές καταστάσεις», προσθέτει ο Κυριάκος Κατσαδώρος.
Στην αυτοκτονία οδηγούνται με μεγαλύτερη συχνότητα άνθρωποι άνω των 50 ετών. Το 2024, το ποσοστό των αυτοκτονιών ατόμων άνω των 50 ετών έφτασε στην Ελλάδα το 57%. Από τις νεότερες ηλικίες, η ομάδα με τις περισσότερες αυτοκτονίες είναι αυτή των 20-24 ετών (39 αυτοκτονίες, 8% επί του συνόλου). Η ίδια τάση επικρατεί σε όλη την Ευρώπη, όπου η συχνότητα της αυτοκτονίας είναι μεγαλύτερη στους άνω των 50. «Η πλειονότητα των αυτοκτονιών γίνεται σε μεγάλες ηλικίες, άνω των 65 ετών, ενώ δεν είναι λίγες οι φορές που επιλέγεται σαν τρόπος ευθανασίας» λέει ο επιστημονικός διευθυντής της «Κλίμακας».
Εντύπωση προκαλεί το μεγάλο ποσοστό αυτοκτονιών στην Κρήτη που έχει τις περισσότερες (17%, 78-80 περιστατικά) από κάθε άλλη περιφέρεια – ακόμα και από την Αττική όπου κατοικεί σχεδόν ο μισός πληθυσμός της χώρας (16%). «Αυτό συμβαίνει για λόγους γενετικούς, αλλά και λόγω της ευκολότερης πρόσβασης στα όπλα στην Κρήτη από ό,τι σε άλλες περιοχές της χώρας» εξηγεί ο Παύλος Σακκάς. Οπως επισημαίνει, η γενετική συνιστώσα καθορίζει σε μεγάλο βαθμό αν μια περιοχή ή μία χώρα έχει υψηλή συχνότητα αυτοκτονιών ή όχι. Μετά την Κρήτη, τη μεγαλύτερη συχνότητα αυτοκτονιών στη χώρα καταγράφει η Περιφέρεια Δυτικής Ελλάδας.
«Αγκάθι» η έλλειψη εθνικής στρατηγικής κατά της αυτοκτονίας
Ο Κυριάκος Κατσαδώρος επισημαίνει στα «ΝΕΑ» ότι δεν υπάρχει εθνική στρατηγική κατά της αυτοκτονίας στην Ελλάδα, κάτι που προτείνει προς όλες τις χώρες ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας (ΠΟΥ). Ο οργανισμός «Κλίμακα», που λειτουργεί με την υποστήριξη του υπουργείου Υγείας, κάνει προσπάθειες για την ενημέρωση και την πρόληψη της αυτοκτονίας.
Από το 2007 λειτουργεί το 1018, η γραμμή παρέμβασης για την αυτοκτονία, την οποία μπορεί κανείς να καλέσει 24 ώρες την ημέρα, 7 ημέρες την εβδομάδα. Η τηλεφωνική γραμμή απευθύνεται σε άτομα που σκέφτονται να αυτοκτονήσουν ή έχουν αποπειραθεί στο παρελθόν, σε ανθρώπους με αυτοκαταστροφική συμπεριφορά και όσους βιώνουν την απώλεια, ή ανησυχούν για κάποιο δικό τους άνθρωπο. Σύμφωνα με τον επιστημονικό διευθυντή της οργάνωσης, κάθε αυτοκτονία επηρεάζει σημαντικά περίπου 100-120 άτομα του άμεσου και έμμεσου περιβάλλοντος του θύματος. «Πολύ σπάνια ασχολούμαστε ως κοινωνία με αυτούς που μένουν πίσω» σημειώνει. Πάντως, στην επιστημονική κοινότητα διίστανται οι απόψεις για την αποτελεσματικότητα των τηλεφωνικών γραμμών βοήθειας.
Σε κάθε περίπτωση, η έμφαση πρέπει να δοθεί στην πρόληψη. Οπως αναφέρει ο Αντώνης Κατσαδώρος, η καταθλιπτικότητα έχει μια σημαντική γενετική συνιστώσα, που πολλαπλασιάζεται όταν οι γονείς ή ένας εξ αυτών έχει κατάθλιψη ή άλλο ψυχιατρικό πρόβλημα, όμως τόσο η περιγεννητική περίοδος (περίοδος εγκυμοσύνης έως και ένα έτος μετά τον τοκετό) όσο και τα πρώτα χρόνια ενός παιδιού είναι κομβικά. «Δεν είμαστε δέσμιοι του DNA μας», τονίζει και προτείνει τη διαμόρφωση ενός θεραπευτικού περιβάλλοντος γύρω από το παιδί, τουλάχιστον κατά τα πρώτα 3 χρόνια: αποφυγή καπνίσματος και φωνών – τσακωμών, υγιεινή διατροφή, σωματική επαφή.
Το 75% των ψυχιατρικών ασθενειών εμφανίζεται μεταξύ 14 και 24 ετών, επισημαίνει ο ίδιος. «Οταν ένας γονέας διακρίνει συγκεκριμένες συμπεριφορές, όπως είναι η έντονη αδιαθεσία, η απομόνωση ή ο αυτοτραυματισμός, θα πρέπει να απευθυνθεί σε έναν παιδοψυχολόγο ή παιδοψυχίατρο. Περιστατικά κακοποίησης, σεξουαλικής ή μη, κινητοποιούν έως και το 40% της ευαλωτότητας που προέρχεται από τους γονείς».
Ο Παύλος Σακκάς προσθέτει πως «το κλειδί είναι να προλάβουμε την κατάθλιψη πριν να μεγαλώσει. Είναι σημαντικό να προληφθεί νωρίς, ακόμα και με φαρμακευτική αγωγή. Η κατάθλιψη είναι μια “σιωπηλή” ασθένεια που δεν φέρει έντονα συμπτώματα όπως είναι π.χ. η σκωληκοειδίτιδα ή ο καρκίνος. Εξελίσσεται ήπια και ύπουλα στην αρχή, όμως μετά χειροτερεύει».
Αν και η Ελλάδα δεν αντιμετωπίζει αντίστοιχα μεγάλο πρόβλημα με την αυτοκτονία όσο άλλες χώρες, δεν υπάρχει χώρος για εφησυχασμό. Η κατάθλιψη είναι μια ασθένεια που απαντάται ολοένα και συχνότερα, σε όλες τις ηλικίες. Η έγκαιρη παρέμβαση σώζει ζωές, όπως το κράνος, η ζώνη, οι προληπτικές εξετάσεις. Οι θάνατοι από αυτοκτονία κάθε χρόνο είναι συγκρίσιμοι αριθμητικά με τους θανάτους από τροχαία, όμως σπάνια ακούμε για αυτό το ζήτημα-ταμπού. Καιρός δεν είναι;
Ο ήλιος σώζει ζωές!
Ως προς τη γεωγραφική κατανομή των αυτοκτονιών στην Ευρώπη, υπάρχει διαφορά μεταξύ Βορρά και Νότου. Αυτό εξηγείται σε έναν βαθμό από την επίδραση της φωτεινότητας. «Η κατάθλιψη έχει περιοδικότητα και συσχετίζεται αρνητικά με τη φωτεινότητα, δηλαδή η περισσότερη φωτεινότητα μειώνει την κατάθλιψη» αναφέρει ο καθηγητής του ΕΚΠΑ.
Αυτό εξηγεί γιατί οι περισσότερες αυτοκτονίες γίνονται τους μήνες που υπάρχει έντονη αλλαγή στα επίπεδα φωτεινότητας και συγκεκριμένα τον Απρίλιο, τον Μάιο, τον Σεπτέμβριο και τον Οκτώβριο, προσθέτει. Το 2024, οι περισσότερες αυτοκτονίες στην Ελλάδα σημειώθηκαν τον Ιούνιο (46 περιστατικά), που ακολουθείται από τον Απρίλιο (45) και τον Σεπτέμβριο (39). Επιπλέον, στην περιοδικότητα της κατάθλιψης οφείλεται και το γεγονός ότι οι περισσότερες αυτοκτονίες λαμβάνουν χώρα τις πρώτες πρωινές ώρες, καθώς η διάθεση του ασθενούς είναι στο ναδίρ το πρωί και βελτιώνεται μέσα στην ημέρα.
Η μέθοδος
Τέλος, σε ό,τι αφορά τη μέθοδο που επιλέγουν οι αυτόχειρες, πιο συνηθισμένος είναι ο απαγχονισμός. Από τις 469 αυτοκτονίες του 2024, ο απαγχονισμός αντιστοιχεί στο 29% των περιπτώσεων και ακολουθείται από τον αυτοπυροβολισμό (26%). Τρίτη συχνότερη μέθοδος είναι η πτώση, με ποσοστό 24,3%. Οπως επισημαίνει η «Κλίμακα», στις πτώσεις υπάρχει μεγάλη υποκαταγραφή, αφού συχνά παραβλέπεται ή δεν καταγράφεται ως αυτοκτονία.