Η συνηθέστερη εικόνα που έχουμε για το έργο του Φραντς Κάφκα είναι αυτή ενός σύμπαντος όπου το άτομο νιώθει εντελώς αδύναμο να αναμετρηθεί με μια εξουσία παντοδύναμη και απροσδιόριστη, έναν χώρο αγωνίας, μια διαρκή αλληγορία για έναν κόσμο όπου απρόσωπες δυνάμεις καθιστούν τον άνθρωπο ολοένα και πιο αδύναμο, αντιμέτωπο τελικά με μια συνθήκη εγκλεισμού ακόμη και χωρίς ορατά τείχη. Ο κόσμος του Κάφκα, αυτός που χρησιμοποιούμε ακόμη και στη δημοσιογραφική ιδιόλεκτο ως μια κοινοτοπία για την περιγραφή του παραλόγου, φαντάζει εγγενώς καταθλιπτικός. Και όμως έχουμε πλήθος μαρτυρίες για το πώς ο ίδιος ο Κάφκα, σε αναγνώσεις των έργων του, γελούσε με αυτά, αντιμετωπίζοντας τις περιγραφόμενες συνθήκες ως κωμικές. Μόνο που το γέλιο, διαχρονικά σχεδόν, αντιμετωπίζεται ως πράξη υπονομευτική κάθε κυριαρχίας και ουσιωδώς χειραφετητική.
Σημαίνει αυτό ότι μπορούμε να διακρίνουμε στο έργο του Κάφκα έναν πρωτότυπο τρόπο να στοχαστούμε όχι πια την αναπόδραστη κυριαρχία αλλά την ελευθερία; Αυτή ακριβώς την υπόθεση κάνει ο φιλόσοφος Δημήτρης Βαρδουλάκης, καθηγητής Φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο του Δυτικού Σίδνεϊ, στο βιβλίο του «Το γέλιο του Κάφκα. Η ελευθερία ενάντια στην ελεύθερη βούληση» που κυκλοφόρησε πολύ πρόσφατα από τις εκδόσεις Πεδίο, σε πολύ καλή μετάφραση του Γιώργου Καράμπελα.
Το σημείο αφετηρίας του Βαρδουλάκη είναι ένας επαναπροσδιορισμός της έννοιας της ελευθερίας. Κατ’ αρχάς, αυτό σημαίνει απομάκρυνση από τον κλασικό ορισμό της ελευθερίας, από φιλοσόφους όπως ο Αϊζάια Μπερλίν και τη διάκριση ανάμεσα σε αρνητική και θετική ελευθερία, δηλαδή τη διάκριση ανάμεσα σε «ελευθερία από» και «ελευθερία να» που παραμένει κομβική για τον σύγχρονο φιλελευθερισμό. Επειτα, σημαίνει απομάκρυνση από μια ορισμένη αντίληψη της έννοιας της ελεύθερης βούλησης, που επίσης παραμένει κεντρική στην τρέχουσα αντίληψη της ελευθερίας. Αλλωστε, όπως υπενθυμίζει ο Βαρδουλάκης, η έννοια της ελεύθερης βούλησης είναι μια κληρονομιά της θεολογίας, και δη του Αυγουστίνου, που τη χρησιμοποίησε για να απαντήσει το ερώτημα πώς η παντοδυναμία και παντογνωσία του Θεού μπορούσε να συνυπάρχει με τη διαρκή παρουσία του κακού, μετατοπίζοντας τη δυνατότητα του τελευταίου στην ελεύθερη βούληση των ίδιων των ανθρώπων και διασώζοντας έτσι τον ορισμό του θείου. Αντιθέτως, ο Βαρδουλάκης επιμένει ότι μπορούμε να στοχαστούμε – και να εντοπίσουμε στο έργο του Κάφκα – μια έννοια της ελευθερίας ενάντια στην ελεύθερη βούληση, μια ελευθερία από την ελεύθερη βούληση.
Η πολιτική σκέψη στον Κάφκα
Σε αυτή τη βάση, ο Βαρδουλάκης υποστηρίζει ότι στον Κάφκα υπάρχει όντως μια πολιτική σκέψη, αλλά αυτή δεν αφορά τόσο τον διαρκή παραλογισμό μιας παντοδύναμης εξουσίας απέναντι στην οποία θα μπορούσαμε να στοχαστούμε έναν ιδεώδη κόσμο της ελευθερίας (που είναι η βασική συνθήκη για την ελεύθερη βούληση), αλλά το γέλιο, το κωμικό στοιχείο, ως αφετηρία για μια ελευθερία διαμεσολαβημένη από την ίδια μας την εμπειρία, μια ελευθερία ανθρώπων σε συγκεκριμένες καταστάσεις και συγκεκριμένους περιορισμούς την οποία διεκδικούν και πραγματώνουν με έναν αγωνισμό που δεν αφορά την υλοποίηση μιας υπερβατικότητας, αλλά τη συγκεκριμένη πράξη, αντίσταση, και τελικά αναδιαπραγμάτευση των ορίων της κυριαρχίας, κοντολογίς μια ενεργή και μετασχηματιστική αντίληψη της ίδιας της δημοκρατίας.
Επίγνωση των περιορισμών
Μέσα από μια προσεκτική ανάγνωση των κειμένων του Κάφκα αλλά και στοχαστών που έγραψαν πάνω στον Κάφκα, ο Βαρδουλάκης δεν επισημαίνει μόνο το γέλιο του Κάφκα αλλά και τον τρόπο που σε αυτόν μπορούμε να δούμε μια έννοια της ελευθερίας που αφετηρία δεν έχει ένα ιδεώδες, αλλά την επίγνωση των περιορισμών, των «γήινων και ουράνιων αλυσίδων» που δένουν τον άνθρωπο, της ίδιας της πραγματικότητας της ζωής. Το γέλιο υπογραμμίζει την «έλλειψη ενός έξω», μιας «ανώτερης αυθεντίας, χωριστής, υποτίθεται, από τη δική μας πραγματικότητα, που ωστόσο επιτηρεί τον κόσμο μας». Εντοπίζοντας τον παράδοξο τρόπο που σε αρκετά κείμενα του Κάφκα μια συνθήκη εγκλεισμού παρουσιάζεται ταυτόχρονα ως στιγμή πραγματικής ελευθερίας, προσδιορίζει όχι μόνο την άρνηση μιας αντίθεσης ανάμεσα σε εγκλεισμό και ιδεώδες της ελευθερίας αλλά και της ίδιας της ελεύθερης βούλησης. Υπογραμμίζει, ταυτόχρονα, πώς για τον Κάφκα η Πτώση αποτελεί τελικά τη συνθήκη της ελευθερίας υπό την προϋπόθεση της άρνησης μιας απόκοσμης, απόλυτης ελευθερίας.
Ο Βαρδουλάκης που διαβάζει τον Κάφκα και στο φόντο όσων προσπάθησαν να στοχαστούν τη διάχυση της εξουσίας που φέρνουν έννοιες όπως αυτή της βιοπολιτικής, στις διαφορετικές αναδιατυπώσεις της, στρέφεται στον Σπινόζα για υποστήριξη. Οχι τόσο τον Σπινόζα ενός στοχασμού για την ελευθερία όχι ως απουσία καθορισμού αλλά ως επίγνωση αυτού, όσο τον Σπινόζα που επιμένει στη δυνατότητα μιας ελευθερίας από έναν νόμο που τελικά είναι κενός στη βάση μιας αλήθειας που δεν είναι μια αφηρημένη θέση με καθολική εγκυρότητα, αλλά η διαρκής κατάφαση και επιτέλεση του «αλλιώς», της ανυπακοής, της αντίστασης στην τρέχουσα πολιτική διάταξη δυνάμεων. Ως αποτέλεσμα η «φυλακή χωρίς τοίχους» που μοιάζει να είναι η εξουσία στον Κάφκα δεν θα ξεπεραστεί σε ένα πολιτικό ή μεταφυσικό επέκεινα, αλλά θα υπονομευτεί από συγκεκριμένες πρακτικές αντίστασης και ανυπακοής όσων βρίσκονται εντός της.
Αντίθεση στην κυρίαρχη εξουσία
Διαβάζοντας την κατάληξη της «Σωφρονιστικής αποικίας», ο Βαρδουλάκης θεωρεί ότι βρίσκει ακριβώς την ένδειξη του πώς το γέλιο εκφράζει την αντίθεση στην κυρίαρχη εξουσία και αποδικαιολογεί τη βία. Δεν υπόσχεται την εξάλειψη της βίας, αλλά «αμφισβητεί τη σύλληψη μιας ανθρώπινης οντολογίας ως καταστατικά βίαιης», άρα μια αναγκαία κατάφαση της ζωής και υπονόμευση της θανατοπολιτικής της κυριαρχίας.
Η σημασία του αγωνισμού
Ο Βαρδουλάκης επιμένει στη σημασία του αγωνισμού, μια αγωνιστική σύλληψη της πολιτικής πρακτικής όχι ως απόπειρα πραγμάτωσης κάποιου υπερβατικού ιδεώδους, αλλά ως συστηματική πράξη της ανυπακοής, της αντίστασης, της δημοκρατίας τελικά, από πραγματικούς ανθρώπους που δρουν με αφετηρία τις σχέσεις που τους διαμορφώνουν και τους ορίζουν, την ίδια την κοινωνικότητά τους, χωρίς αυταπάτη ελεύθερης βούλησης αλλά με επίγνωση της συλλογικής τους ικανότητας για αλλαγή. Και της δύναμης του γέλιου τους.