Στις 5 Ιουλίου 2015 η χρεοκοπία της Ελλάδας μπήκε σε άλλη μια δραματική φάση. Η ελπίδα ότι κάποιος θα έβρισκε τον μίτο χρωμάτισε το δημοψήφισμα και διαψεύστηκε αμέσως μετά. Ο εφιάλτης συνεχίστηκε.
Η επέτειος στρέφει τους προβολείς σε εκείνο το καλοκαίρι: στα γεγονότα, στις κομμένες ανάσες, στις στάσεις των πρωταγωνιστών. Το τι είπαν και τι έκαναν και (συχνότερα) τι θα ήθελαν να είχαν πει και να είχαν κάνει. Το 2015 έχει ήδη γυριστεί ταινία και, σίγουρα, θα ακολουθήσουν άλλες. Ηρωισμοί, δολοπλοκίες, συνωμοσίες, δραματικές καμπές προσφέρονται για σεναριογράφους αμφοτέρων των πλευρών και πεποιθήσεων.
Ομως η πραγματική ιστορία της χρεοκοπίας βρίσκεται αλλού.
Στο μυθιστόρημα του Ερνεστ Χέμινγουεϊ Ο Ήλιος Ανατέλλει Ξανά του 1926, ερωτάται ο Μάικ πώς χρεοκόπησε: «Με δύο τρόπους», απαντά, «σταδιακά, και μετά ξαφνικά». Οπως στις ταυρομαχίες (που πραγματεύεται το μυθιστόρημα), είναι πιο εύκολο να εστιάσει κανείς στους ηρωισμούς του «απότομα και ξαφνικά» παρά στην φθοροποιό ανία του «αργά και σταδιακά». Οσο και αν ο Μάικ τα ξεχωρίζει, το «απότομα» δεν θα ερχόταν χωρίς το «σταδιακά».
Το πρόβλημα είναι ότι μόνο η μία φάση προσφέρεται για επική αφήγηση. Η άλλη, με αργόσυρτη πλοκή, οπισθοχωρήσεις, διαψεύσεις, αναβολές, θυμίζει κλασικό ρωσικό μυθιστόρημα ή ίσως Προυστ. Οι αντιήρωες αντιμετωπίζονται ως γρουσούζηδες που συστηματικά χαλάνε γιορτές και πανηγύρια. Κάποιοι έβλεπαν να πλησιάζει ο γκρεμός, αλλά διέβλεπαν ότι υπήρχαν μεγάλα περιθώρια καλοπέρασης. Ο CEO της Citibank, Chuck Prince, δύο εβδομάδες πριν από τη χρεοκοπία της Lehman Brothers δήλωσε ότι «όσο παίζει η μουσική, εγώ χορεύω». Δυστυχώς απελύθη, εισπράττοντας ωραίο χρυσό αλεξίπτωτο (σύνταξη 1,7 εκατ. δολάρια, μπόνους δεκάδες εκατομμύρια).
Οσο εκκολάπτονται οι χρεοκοπίες, είθισται να τιμωρούνται οι Κασσάνδρες. Ο Κέινς αντιλήφθηκε τη ματαιότητα να ποντάρεις κόντρα στο ρεύμα, θυμίζοντας ότι «οι αγορές εμμένουν στον παραλογισμό για μακρύτερο διάστημα από ό,τι εσύ θα παραμείνεις φερέγγυος». Είναι προτιμότερη η πεπατημένη (ακόμα και ξέροντας ότι σφάλλεις), γιατί μάλλον θα τιμωρηθείς αν κάνεις το σωστό.
Τα επιχειρήματα που αντικρούουν τις Κασσάνδρες είναι πάντα πειστικά (ώσπου δεν είναι): Ποιος είσαι εσύ και ξέρεις περισσότερα; Πάντα έτσι κάναμε και ήταν μια χαρά! Γιατί να συμβεί το x, όταν δεν έγινε ως τώρα; Δίκιο έχεις, αλλά κάτσε να βγάλουμε τα κέρδη που είναι μπροστά μας. Δίκιο έχεις, αλλά ας αρχίσουμε τα δύσκολα από αύριο. Τώρα που πάμε καλά, εσύ μας χαλάς τη σούπα. Και ούτω καθεξής.
Στις χρεοκοπίες επιχειρήσεων αναλαμβάνει η αγορά. Καλά κάνει, μάλιστα, αφού έτσι λειτουργεί η «δημιουργική καταστροφή» του Σούμπετερ. Οι χρεοκοπίες κρατών είναι πιο σύνθετες. Οσο και αν θα το ήθελαν οι πολιτικοί επιστήμονες, δύσκολα αναλαμβάνει νέα εξυγιαντική ηγεσία. Τον έλεγχο του αφηγήματος τον διατηρούν όσοι συντηρούσαν τον μηχανισμό του «σταθερά». Είναι πιο εύκολο να αναζητηθούν εξωτερικοί φταίχτες για το ξάφνιασμα, παρά να εξηγηθεί ότι η κατάληξη ήταν προδιαγεγραμμένη ήδη από τις ξένοιαστες εποχές. Οταν ιστορικοί φτάσουν να κάνουν τον απολογισμό, τα πολιτικά εύσημα και καταδίκες έχουν ήδη απονεμηθεί. Οι κρίσεις στα χρηματιστήρια, επαναλαμβάνονται με περιοδικότητα που εξαρτάται από τα προσωπικά βιώματα των συμμετεχόντων. Για τις χώρες, δυστυχώς η συχνότητα αυτή φαίνεται να είναι βραχύτερη.
Ο Πλάτων Τήνιος είναι ομότιμος καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Πειραιά