Αντικολλητικά τηγάνια, συσκευασίες φαγητού, χάρτινα καλαμάκια, πυροσβεστήρες, υφάσματα, πλαστικά, ακόμα και καλλυντικά. Αυτά είναι μερικά από τα προϊόντα που χρησιμοποιούμε καθημερινά και περιέχουν υπερφθοριωμένες αλκυλιωμένες ουσίες (PFAS), δηλαδή μια κατηγορία χημικών ενώσεων που έχει λάβει το παρατσούκλι «αιώνια χημικά» – ή, αγγλιστί, «forever chemicals». Πρόκειται για περισσότερες από 5.000 χημικές ουσίες που χρησιμοποιούνται συνήθως για την παραγωγή προϊόντων ανθεκτικών στο νερό, τους λεκέδες ή την υπερβολική θερμότητα.
Σήμερα, τα περισσότερα PFAS έχουν απαγορευθεί από την Ευρωπαϊκή Ένωση, όμως παραμένουν στο περιβάλλον, αφού δεν διασπώνται φυσικά. Διατηρούνται στο οικοσύστημα του πλανήτη εις το διηνεκές, γι’ αυτό και τους έχει αποδοθεί ο τίτλος των «αιωνίων» χημικών. Αποτελούν μια από τις μόνιμες βλάβες που προκαλεί η ανθρώπινη δραστηριότητα στο περιβάλλον, με τις συνέπειες να επιστρέφουν συχνά εν είδει «μπούμερανγκ» στην ανθρωπότητα. Τα αιώνια χημικά έχουν συσχετιστεί επιστημονικά με την εμφάνιση καρκίνων, με νεφρικές νόσους, ηπατικά προβλήματα, διαταραχές του ανοσοποιητικού, ακόμα και με την υπογεννητικότητα.
Πρόσφατη έρευνα επιστημόνων του ΕΚΠΑ και του Πανεπιστημίου Αιγαίου αναδεικνύει ότι η Ελλάδα έχει μεγάλες συγκεντρώσεις σε αιώνια χημικά, όπως προκύπτει από ελέγχους που έγιναν σε αβγά από οικόσιτες κότες ελευθέρας βοσκής. «Περίπου το 40% των χημικών ενώσεων που βρήκαμε ήταν υπερφθοριωμένες, δηλαδή PFAS» αναφέρει στα «ΝΕΑ» ο καθηγητής Αναλυτικής Χημείας και αναπληρωτής πρόεδρος του Συμβουλίου Διοίκησης του ΕΚΠΑ Νίκος Θωμαΐδης που συνυπογράφει την έρευνα.
«Σκεφτήκαμε ότι τα αβγά από οικόσιτες κότες που βοσκούν ελεύθερα θα μπορούσαν να είναι μια καλή ένδειξη για τις συγκεντρώσεις επικίνδυνων χημικών σε μη αστικές περιοχές με αγροτική ή βιομηχανική δραστηριότητα» εξηγεί για το σκεπτικό της έρευνας. Οι κότες ελευθέρας βοσκής, καθώς και άλλα πτηνά που καταναλώνουν γαιοσκώληκες, έντομα ή και χώμα, εκτίθενται περισσότερο σε οποιαδήποτε ουσία υπάρχει στο έδαφος – όπου και καταλήγουν συνήθως τα PFAS. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο επελέγησαν τα αβγά ως δείκτης, με τον Νίκο Θωμαΐδη να σημειώνει ότι συνήθως χρησιμοποιούνται νεκρά ζώα για αυτόν τον σκοπό.
Άν και η ανίχνευση υψηλών συγκεντρώσεων αιωνίων χημικών στα αβγά εύλογα προκαλεί ανησυχία, ο καθηγητής του ΕΚΠΑ υπογραμμίζει ότι δεν θα πρέπει να «στοχοποιηθούν» τα αβγά ως τρόφιμα, αφού χρησιμοποιήθηκαν ως δείκτης για να αναδειχθεί το πρόβλημα της ρύπανσης του περιβάλλοντος. «Αν αναλύσει κανείς το μέσο καλάθι του νοικοκυριού, θα βρει μέσα προϊόντα με πολύ μεγαλύτερες συγκεντρώσεις PFAS» λέει χαρακτηριστικά στα «ΝΕΑ».
Ουσιαστικά, οτιδήποτε υπάρχει στο περιβάλλον έχει έκθεση σε PFAS και οι άνθρωποι καταναλώνουμε συχνά αιώνια χημικά – και όχι μόνο μέσω της διατροφής. «Ολοι μας έχουμε μέσα μας PFAS – τα οποία αποβάλλουμε – όμως πρέπει να διατηρήσουμε την έκθεση σε χαμηλές δόσεις. Στις ΗΠΑ έχουν βρεθεί PFAS ακόμα και σε πόσιμο νερό. Στην Ελλάδα είμαστε ακόμα αρκετά προστατευμένοι. Παρά τα ευρήματα της μελέτης, οι συγκεντρώσεις είναι χαμηλότερες από ό,τι σε χώρες όπως η Ολλανδία, το Βέλγιο ή η Γερμανία» υπογραμμίζει ο Νίκος Θωμαΐδης.
Εκτός ορίων 8 στα 17 σημεία
Στο πλαίσιο της έρευνας, πραγματοποιήθηκαν σενάρια διατροφικής έκθεσης, από τα οποία προέκυψε ότι δεν θα υπήρχε υπέρβαση της εβδομαδιαίας ανεκτής δόσης PFAS με μια λελογισμένη κατανάλωση αβγών. Ομως, σε περίπτωση κατανάλωσης 2-3 αβγών ημερησίως, φάνηκε ότι σε συγκεκριμένες περιοχές της Βοιωτίας και της Ηλείας γινόταν πιθανή η υπέρβαση του εβδομαδιαίου ορίου, ειδικά για εφήβους και ηλικιωμένους. Τα χειρότερα αποτελέσματα παρουσίασε ένα σημείο που μελετήθηκε στην Ηλεία, όπου στα αβγά βρέθηκαν ακόμα και ίχνη αντικαταθλιπτικών φαρμάκων!
Συνολικά, η έρευνα μελέτησε 17 σημεία εκτροφής πουλερικών σε πέντε νομούς της Ελλάδας: Σέρρες (5 σημεία), Βοιωτία (5 σημεία), Ηλεία (3 σημεία), Αττική (2 σημεία) και Μαγνησία (2 σημεία). Σε οκτώ εξ αυτών (3 στην Ηλεία, 2 στις Σέρρες, 1 στη Βοιωτία, 1 στη Μαγνησία και ένα 1 στην Αττική), η συγκέντρωση PFAS στα αβγά υπερέβαινε τα όρια της ΕΕ, όπως αυτά ορίζονται από τον Κανονισμό 2023/915 της Ευρωπαϊκής Επιτροπής. Σε κάθε αβγό, βρέθηκαν από 17 έως 24 αιώνια χημικά. Σημειώνεται ότι προηγούμενες έρευνες έχουν δείξει ότι τα «σπιτικά» αβγά (από οικόσιτες κότες, όπως αυτά της έρευνας) έχουν μεγαλύτερες συγκεντρώσεις PFAS σε σύγκριση με τα αβγά που διατίθενται στο εμπόριο.
«Ζούμε σε έναν χημικό κόσμο»
«Υπάρχει ζήτημα με τον χημικό κόσμο στον οποίο ζούμε» λέει ο Νίκος Θωμαΐδης με αφορμή τα αποτελέσματα της έρευνας. «Το πρόβλημα δεν λύνεται αύριο, έχουμε χτίσει έναν πολιτισμό και έναν τρόπο ζωής με βάση τα χημικά. Δεν πρόκειται αυτό να αλλάξει, πρέπει όμως να γίνει επανασχεδιασμός των χημικών, ώστε να μην έχουν κάποιες βλαβερές ιδιότητες, όπως π.χ. τα PFAS που μένουν για πάντα στο περιβάλλον. Τις τελευταίες δύο δεκαετίες γίνεται μια προσπάθεια προς αυτήν την κατεύθυνση, ειδικά στην ΕΕ και στις ΗΠΑ, με τη λεγόμενη πράσινη χημεία» συνεχίζει ο καθηγητής του ΕΚΠΑ.
Οπως επισημαίνει, όμως, ο επανασχεδιασμός των χημικών έχει μεγάλο κόστος και για αυτό δεν προχωρά αρκετά γρήγορα. Αλλωστε, με τις αλλαγές στη στάση των ΗΠΑ και της ΕΕ σε ό,τι αφορά την προστασία του περιβάλλοντος μετά την εκλογή Τραμπ, τέτοιες πρωτοβουλίες έχουν περάσει σε δεύτερη μοίρα, με πόρους που ήταν να κατευθυνθούν προς την έρευνα να πηγαίνουν εν τέλει στην αμυντική βιομηχανία. «Εξάλλου, χώρες όπως η Ινδία, η Κίνα και άλλες χώρες της Ασίας δεν μπαίνουν σε αυτή τη λογική, χρησιμοποιούν τα φθηνά χημικά και εν τέλει εξάγουν τα προϊόντα τους σε ΕΕ και ΗΠΑ» σημειώνει ο Νίκος Θωμαΐδης.
Τα προϊόντα αυτά καταλήγουν στο περιβάλλον, με τη συγκέντρωσή τους να αυξάνεται συνεχώς, προκαλώντας προβλήματα τόσο στο περιβάλλον, όσο και στον άνθρωπο. «Εχει επιβεβαιωθεί ότι πλήττουν τα ζώα στο ενδοκρινικό τους σύστημα, που συνδέεται με την αναπαραγωγή. Κατ’ επέκταση υποψιαζόμαστε ότι υπάρχουν παρόμοιες επιπτώσεις στον άνθρωπο και έχουν αρχίσει να υπάρχουν αρκετές αποδείξεις περί αυτού. Φαίνεται, μάλιστα, να υπάρχει ισχυρή συσχέτιση με το σύνδρομο πολυκυστικών ωοθηκών στις γυναίκες» αναφέρει. «Πρέπει να στηρίξουμε την έννοια της ενιαίας υγείας (one health), γιατί η υγεία του οικοσυστήματος είναι απόλυτα συνυφασμένη με αυτήν του ανθρώπου» λέει καταλήγοντας ο καθηγητής.