Δεν μπορεί παρά να έχετε κι εσείς ένα άτομο στο συγγενικό ή φιλικό σας περιβάλλον που να αναρωτιέται ή να μεταφέρει εμπειρίες σχετικά με τη χρήση του κινητού στο Γυμνάσιο ή το Λύκειο (ίσως και το Δημοτικό). Πρόκειται για ένα από τα ερωτήματα της νέας εποχής που απασχολούν γονείς, εκπαιδευτικούς και – γιατί όχι; – πολιτικούς. Από τη μία κανένας δεν μπορεί να κλείσει τα μάτια στη διάδοση των νέων τεχνολογιών, από την άλλη πρέπει να προστατευθεί η ίδια η εκπαιδευτική διαδικασία.
Τελικά, τι θέση έχουν τα κινητά στο σχολείο; Ηδη με το βιβλίο του «Η γενιά του άγχους» (στα ελληνικά, εκδ. Παπασωτηρίου, 2024), ο Jonathan Haidt είχε προειδοποιήσει ότι η «ψηφιακή επαναρρύθμιση» της παιδικής ηλικίας – και ειδικά των εφήβων – με τη διαρκή παρουσία του κινητού και των social media συνδέεται με άνοδο των περιστατικών άγχους, κατάθλιψης και αδυναμίας συγκέντρωσης.
Πολλοί από τους βασικούς του προβληματισμούς αγγίζουν άμεσα την εκπαιδευτική πραγματικότητα εν όψει της έναρξης – αύριο – της νέας σχολικής χρονιάς. Απευθυνθήκαμε σε μία ψυχολόγο και έναν εκπαιδευτικό διερευνώντας τις διαστάσεις ενός ζητήματος που μας αφορά όλους.
Ευαγγελίνα Τζήμα: «Με ένα SMS χάνουν 20 λεπτά προσοχής στην τάξη»
Ποια θεωρείτε ότι είναι η βασική αρνητική επίδραση της χρήσης των κινητών στα σχολεία;
Τα κινητά τηλέφωνα αποτελούν αναπόσπαστο κοµµάτι της ζωής και της καθηµερινότητας των ανθρώπων. Οι νέες γενιές, πόσω µάλλον οι σηµερινοί έφηβοι, έχουν πρόσβαση στα κινητά από τη στιγµή της γέννησής τους. Αναπόφευκτα, λοιπόν το ζήτηµα του κινητού τηλέφωνου θα ενταχθεί και στο πλαίσιο της σχολικής κοινότητας. Οταν γίνεται χρήση του κινητού στην τάξη, παρατηρείται απόσπαση της προσοχής των µαθητών από την εκπαιδευτική διαδικασία και τη συγκέντρωση. Ερευνες έχουν δείξει ότι όταν η συγκέντρωσή µας διακοπεί από τον ήχο µιας ειδοποίησης ή ενός µηνύµατος στο κινητό, χρειάζονται έως και 20 λεπτά για να επανέλθει στον ίδιο βαθµό βαθιάς συγκέντρωσης. Στην πραγµατικότητα, το παιδί συνηθίζει σε έναν κατακερµατισµένο τρόπο σκέψης: λίγα δευτερόλεπτα προσοχής σε πολλά διαφορετικά ερεθίσµατα, χωρίς εµβάθυνση. Αυτό δεν επηρεάζει µόνο την ακαδηµαϊκή του απόδοση αλλά και την ανάπτυξη βασικών δεξιοτήτων, όπως η κριτική σκέψη και η επίλυση προβληµάτων.
Ποιοι είναι οι σημαντικότεροι ψυχολογικοί και κοινωνικοί κίνδυνοι που προκύπτουν;
Σε ψυχολογικό επίπεδο, η εκτεταµένη χρήση κινητού τηλεφώνου έχει συνδεθεί µε αυξηµένα επίπεδα άγχους και στρες. Τα µέσα κοινωνικής δικτύωσης συχνά δηµιουργούν µια ψευδή πραγµατικότητα: ιδανικές εικόνες, ασταµάτητες συγκρίσεις, και µία αίσθηση ανικανοποίητου που όλο και µεγαλώνει. Ενα παιδί ή ένας έφηβος που δεν έχει ακόµη διαµορφώσει σταθερή ταυτότητα και αυτοεκτίµηση µπορεί εύκολα να νιώσει ανεπαρκής ή αποκλεισµένος. Αυτό ενισχύει φαινόµενα χαµηλής αυτοπεποίθησης, ακόµη και καταθλιπτικών συµπτωµάτων. Ιδιαίτερα ανησυχητικό παράλληλα είναι το φαινόµενο του διαδικτυακού εκφοβισµού, που δεν περιορίζεται στον χώρο του σχολείου αλλά συνοδεύει τα παιδιά παντού µέσω του κινητού. Τα πειράγµατα, οι προσβολές ή η διάδοση υλικού στο Διαδίκτυο δεν σταµατούν µε το τέλος του µαθήµατος· µεταφέρονται µέσα στο ίδιο τους το δωµάτιο. Αυτό κάνει την εµπειρία πιο έντονη και πιο επώδυνη. Σε κοινωνικό επίπεδο, η χρήση κινητών αποδυναµώνει την αµεσότητα των ανθρώπινων σχέσεων. Τα διαλείµµατα που κάποτε ήταν γεµάτα παιχνίδι, συζητήσεις και µικρές καθηµερινές εµπειρίες, σήµερα συχνά καταλήγουν σε οµάδες παιδιών καθισµένων δίπλα δίπλα, µε το βλέµµα στραµµένο σε µια οθόνη. Αυτό στερεί από τα παιδιά την ευκαιρία να µάθουν να συνεργάζονται, να λύνουν συγκρούσεις, να καλλιεργούν ενσυναίσθηση και αµοιβαία εµπιστοσύνη. Μακροπρόθεσµα, αυτό οδηγεί σε φτωχότερες κοινωνικές δεξιότητες και δυσκολίες στη διαχείριση σχέσεων.
Ποιες πρακτικές θεωρείτε ότι μπορούν να εφαρμοστούν αποτελεσματικά από τα σχολεία ώστε να προστατευτούν τα παιδιά από τους κινδύνους;
Στο σχολείο, η θέσπιση σαφών κανόνων είναι βοηθητική. Πολλά εκπαιδευτικά συστήματα διεθνώς εφαρμόζουν πολιτικές που περιορίζουν την πρόσβαση στα κινητά κατά τη διάρκεια του μαθήματος και των διαλειμμάτων. Οχι ως τιμωρία, αλλά ως προστασία του χώρου μάθησης και κοινωνικής ανάπτυξης. Ωστόσο, δεν αρκεί η απαγόρευση. Τα παιδιά είναι αναγκαίο να διδαχθούν πώς να χρησιμοποιούν την τεχνολογία με υπευθυνότητα. Η ένταξη της Ψηφιακής Αγωγής στο πρόγραμμα σπουδών, με μαθήματα που θα εξηγούν τους κινδύνους του Διαδικτύου, τα θέματα προστασίας προσωπικών δεδομένων και τη σημασία τού να θέτουν όρια στον εαυτό τους και στους άλλους αποτελεί βασική επένδυση για το μέλλον. Το σχολείο πολλές φορές αντιμετωπίζει το κινητό ως έναν εχθρό τον οποίο πρέπει να εξοντώσει. Αντίθετα όμως μπορεί με κατάλληλη εκπαίδευση να λειτουργήσει ως σύμμαχος και αρωγός στην εκπαιδευτική διαδικασία. Είναι σημαντικό να λαμβάνουμε πάντα υπόψη ότι ο έφηβος επιδιώκει να αυτονομηθεί και να ανεξαρτητοποιηθεί. Σε αυτό το πλαίσιο πολλές φορές λειτουργεί αντιδραστικά σε όποια απαγόρευση του γίνεται, ειδικά για κάτι που για εκείνον μπορεί να είναι πολύ σημαντικό. Οπότε ένα σχολείο με αυστηρούς κανόνες, απαγορεύσεις και ποινές ενδέχεται να ωθεί τους νέους στο αντίθετο αποτέλεσμα, ενώ ένα σχολείο που κατανοεί, εμπεριέχει και οριοθετεί γίνεται για τα παιδιά ένα ασφαλές πλαίσιο μέσα στο οποίο μπορούν να αντιδράσουν χωρίς να κινδυνεύσουν.
Και τι μπορεί να γίνει από τις οικογένειες ώστε να υπάρξει μία κοινή αντίληψη με το σχολείο;
Ο,τι συμβαίνει στο σχολείο είναι αναγκαίο να συνεχίζεται και στο σπίτι. Σχολείο και οικογένεια μπορούν να λειτουργούν παράλληλα προς την ίδια κατεύθυνση εφαρμόζοντας κοινές πρακτικές με στόχο το επιθυμητό αποτέλεσμα. Το πιο δυνατό μήνυμα δεν είναι αυτό που λέγεται, αλλά αυτό που φαίνεται και οι πράξεις έχουν πολλές φορές μεγαλύτερη επίδραση από τις λέξεις. Οταν οι γονείς λειτουργούν ως πρότυπο μίμησης για τα παιδιά περιορίζοντας τη δική τους χρήση κινητού, τότε τα παιδιά μαθαίνουν στην πράξη την αξία της ισορροπίας. Η καθιέρωση «ζωνών χωρίς κινητό», όπως η ώρα του φαγητού ή το διάστημα πριν από τον ύπνο, λειτουργεί προστατευτικά. Το πιο σημαντικό όμως είναι να υπάρχει διάλογος. Τα παιδιά χρειάζεται να νιώθουν ότι μπορούν να μιλήσουν ανοιχτά για ό,τι συναντούν στο Διαδίκτυο, είτε αυτό είναι κάτι που τους ανησυχεί, είτε κάτι που δεν κατανοούν. Οταν ξέρουν ότι οι γονείς και οι δάσκαλοι δεν θα τα κρίνουν αλλά θα τα ακούσουν, τότε είναι πιο πιθανό να ζητήσουν βοήθεια όταν τη χρειαστούν. Με αυτόν τον τρόπο αποκτούν όλα τα απαραίτητα εφόδια που μπορούν να τους προστατέψουν από τους κινδύνους που εγκυμονούν και τότε η χρήση του κινητού δεν λειτουργεί ως μία διαρκής απειλή.
Νικηφόρος Κωνσταντίνου: «Το πρόβλημα είναι η χρήση χωρίς όρια»
Πώς βιώνετε σήμερα την πραγματικότητα με τα κινητά τηλέφωνα στο σχολείο; Ποια είναι η κατάσταση μέσα στην τάξη και ποιοι κανόνες εφαρμόζονται στην πράξη;
Σήµερα, η παρουσία των κινητών τηλεφώνων στο σχολείο είναι έντονη και επηρεάζει σηµαντικά την καθηµερινή ζωή των µαθητών και της τάξης. Πολλοί µαθητές έχουν µαζί τους το κινητό τους, κυρίως για επικοινωνία µε τους γονείς, αλλά και για ψυχαγωγία ή πρόσβαση στο Διαδίκτυο. Μέσα στην τάξη, η κατάσταση ποικίλλει ανάλογα µε τους κανόνες του σχολείου και το πώς τους εφαρµόζουν οι καθηγητές. Επίσηµα, στις περισσότερες σχολικές µονάδες τα κινητά πρέπει να είναι κλειστά ή σε αθόρυβη λειτουργία κατά τη διάρκεια του µαθήµατος. Ωστόσο, στην πράξη δεν τηρούνται πάντα αυτοί οι κανόνες. Σε ορισµένες περιπτώσεις, τα κινητά χρησιµοποιούνται δηµιουργικά, για αναζήτηση πληροφοριών ή για εκπαιδευτικές εφαρµογές, αλλά αυτό δεν είναι ακόµη συστηµατικό. Συνολικά, η πραγµατικότητα είναι ότι τα κινητά έχουν γίνει αναπόσπαστο κοµµάτι της σχολικής ζωής και η εφαρµογή των κανόνων εξαρτάται πολύ από τη στάση των εκπαιδευτικών και των µαθητών.
Ποια προβλήματα παρατηρείτε από τη χρήση των κινητών από τους μαθητές; Θεωρείτε ότι μπορεί να ενταχθούν κάποτε στην καθημερινή σχολική ζωή ή όχι;
Η χρήση τους στο σχολείο δημιουργεί αρκετά προβλήματα, τόσο μέσα στην τάξη όσο και στη γενικότερη σχολική ζωή. Πρώτα απ’ όλα, το μεγαλύτερο ζήτημα είναι η διάσπαση της προσοχής. Πολλοί μαθητές ασχολούνται με τα κινητά τους αντί να παρακολουθούν το μάθημα, στέλνουν μηνύματα, μπαίνουν στα social media ή παίζουν παιχνίδια. Αυτό όχι μόνο επηρεάζει τη δική τους απόδοση, αλλά και διαταράσσει τη ροή του μαθήματος, αφού ο καθηγητής συχνά χρειάζεται να κάνει παρατηρήσεις ή να σταματάει το μάθημα.
Ενα άλλο σοβαρό πρόβλημα είναι το cyberbullying και η παραβίαση της ιδιωτικότητας. Μέσα από φωτογραφίες ή βίντεο που μπορεί να τραβηχτούν κρυφά, δημιουργούνται εντάσεις, παρεξηγήσεις ή ακόμα και περιστατικά εκφοβισμού.
Επίσης, υπάρχει ο κίνδυνος αντιγραφής σε τεστ ή εξετάσεις, όταν οι μαθητές χρησιμοποιούν τα κινητά για να ψάξουν απαντήσεις. Ωστόσο, τα κινητά δεν είναι εντελώς περιττά. Σε κάποιες περιπτώσεις μπορούν να είναι χρήσιμα εργαλεία, π.χ. για να βρουν γρήγορα πληροφορίες, να χρησιμοποιήσουν εκπαιδευτικές εφαρμογές ή για λόγους ασφάλειας, ώστε να μπορούν να επικοινωνήσουν με την οικογένειά τους σε περίπτωση ανάγκης. Συνοψίζοντας, τα κινητά δεν είναι από τη φύση τους «κακά» ή «καλά»· το πρόβλημα βρίσκεται στη χρήση τους χωρίς όρια. Παρόλο που δεν είναι απολύτως αναγκαία για τη σχολική ζωή, μπορούν να αξιοποιηθούν θετικά, αρκεί να υπάρχουν σαφείς κανόνες και σωστή καθοδήγηση τόσο από τους καθηγητές όσο και από τους γονείς.
O Νικηφόρος Κωνσταντίνου είναι πρώην πρόεδρος και νυν μέλος του ΔΣ της ΟΛΜΕ