Η Ανεξαρτησία, ήταν ένας τετραμερής συμβιβασμός, τον οποίο υπαγόρευσε η Βρετανία και δέχθηκαν η Ελλάδα, η Τουρκία και οι ηγεσίες των δύο κοινοτήτων στη Κύπρο, καθώς η τουρκοκυπριακή μειονότητα του 18%, αναδείχθηκε -με την πλειοψηφία των Ελληνοκυπρίων του 82%- σότιμα σε κοινότητα.
Η 1η Οκτωβρίου είναι η μέρα που η Κύπρος (όση απέμεινε ελεύθερη από το 1974) γεμίζει σημαίες, αναστατώνεται χωρίς γκρίνια η Λευκωσία για την παρέλαση και το τελετουργικό της κρατικής αυτοπεποίθησης έχει την τιμητική του.
Τυπικά γιορτάζεται η Ανεξαρτησία από τη Βρετανία. Ουσιαστικά, ξαναπιάνουμε το νήμα μιας Δημοκρατίας που ιδρύθηκε το 1960, κρίθηκε στις διακοινοτικές ταραχές του 1963–64, τραυματίστηκε ανεπανόρθωτα από το πραξικόπημα και την εισβολή του 1974, και συνεχίζει, παρ’ όλα αυτά, να στέκει, να διαπραγματεύεται, να ετοιμάζεται να προεδρεύσει της ΕΕ, να δημιουργεί και να αμφιβάλλει. Η 1η Οκτωβρίου είναι μέρα υπερηφάνειας, αλλά και λογαριασμού. Τι κρατάμε, τι αλλάζουμε, πώς ορίζουμε τη «κυριαρχία» όταν το νησί παραμένει μοιρασμένο;
Για να είμαστε ιστορικώς ορθοί θα πρέπει να πούμε πως η ανεξαρτησία της Κυπριακής Δημοκρατίας ανακηρύχθηκε στις 16 Αυγούστου 1960, αλλά η απόφαση να τιμάται η επέτειος την 1η Οκτωβρίου, ήταν μια επιλογή που υπαγορεύθηκε από πρακτικούς λόγους και παγιώθηκε ως δημόσια αργία, γιατί ο Αύγουστος είναι μήνας διακοπών και ο Σεπτέμβριος μήνα που το κράτος επανέρχεται σε «εργοστασιακές ρυθμίσεις».
Από τη Ζυρίχη και το Λονδίνο στη συνταγματική «ιδιορρυθμία»
Η Κυπριακή Δημοκρατία γεννήθηκε από τις Συμφωνίες Ζυρίχης και Λονδίνου τον Φεβρουάριο του 1959. Ήταν ένας τετραμερής συμβιβασμός, τον οποίο υπαγόρευσε η Βρετανία και δέχθηκαν η Ελλάδα, η Τουρκία και οι ηγεσίες των δύο κοινοτήτων στην Κύπρο, καθώς η τουρκοκυπριακή μειονότητα του 18%, αναδείχθηκε με την πλειοψηφία των Ελληνοκυπρίων του 82%, ισότιμα σε κοινότητα. Οι συμφωνίες ενσωματώθηκαν σε Σύνταγμα με αυστηρά «θεμελιώδη άρθρα» και συνοδεύτηκαν από Συνθήκη Εγγυήσεως και Συνθήκη Συμμαχίας. Ο Γκάλο Πλάζα, μετέπειτα μεσολαβητής του ΟΗΕ, χαρακτήρισε το συνταγματικό οικοδόμημα, ως «συνταγματική ιδιορρυθμία». Ήταν ένα πλαίσιο συναινετικής συγκυβέρνησης με βέτο στον Τουρκοκύπριο Αντιπρόεδρο, ποσοστώσεις στην εκτελεστική εξουσία και ξεχωριστές πλειοψηφίες στη Βουλή. Το σύστημα έδειξε από νωρίς πόσο δύσκολο ήταν να λειτουργήσει χωρίς πολιτική εμπιστοσύνη.
Η Συνθήκη Εγγυήσεως του 1960 απαγόρευε ρητά την ένωση με άλλο κράτος και την διχοτομηση ώστε να βάλει τέλος στις προσδοκίες Ελληνοκυπρίων και Τουρκοκυπρίων. Παρείχε στις «εγγυήτριες», (Βρετανία, Ελλάδα, Τουρκία), δικαίωμα μονομερούς επέμβασης «για την αποκατάσταση της συνταγματικής τάξης, αν αυτή διαταρασσόταν, ενώ επέτρεπε στη Βρετανία να διατηρήσει κυριαρχία στις Βρετανικές Βάσεις Ακρωτηρίου και Δεκέλειας.
Η πρώτη μεγάλη κρίση το 1963–64
Μέσα σε τρία χρόνια το σύστημα μπλόκαρε. Οι προτάσεις Μακαρίου για συνταγματικές αλλαγές το 1963 (13 σημεία του Συντάγματος) θεωρήθηκαν από την τουρκοκυπριακή πλευρά απαράδεκτες και ακολούθησε ρήγμα της κοινοτικής συγκυβέρνησης και συγκρούσεις τα Χριστούγεννα του 1963. Το Συμβούλιο Ασφαλείας με το Ψήφισμα 186 στις 4 Μαρτίου 1964, σύστησε την UNFICYP, η οποία είναι η μοναδική ειρηνευτική δύναμη του ΟΗΕ με συνεχή παρουσία έξι δεκαετιών, επιβεβαιώνοντας πως η «προσωρινότητα» έγινε κανονικότητα.
1974: Πραξικόπημα, εισβολή, κατοχή
Ο Ιούλιος του 1974 είναι η στιγμή που η Ιστορία κλείνει το μάτι στη βαρβαρότητα. Το πραξικόπημα της χούντας του Ιωαννίδη για ανατροπή του Μακαρίου άνοιξε την πόρτα στην τουρκική στρατιωτική εισβολή, με νεκρούς, αγνοουμένους, προσφυγιά, βίαιο εκτοπισμό και de facto διαίρεση που όλοι γνωρίζουμε. Η τραγωδία είχε διπλό χαρακτήρα. Προδοσία και ήττα, αλλά και ηρωισμοί ξεχασμένοι και θαμμένοι κάτω από την σκόνη της θριαμβολογίας της Τουρκίας. Η «πράσινη» γραμμή έγινε γραμμή κατάπαυσης του πυρός ενώ στην συνείδηση των γενιών που ακολούθησαν έγινε απλώς η γραμμή των «από δω και των από κει».
Το 1983, η μονομερής ανακήρυξη της λεγόμενης «τουρκικής δημοκρατίας βόρειας Κύπρου» (ψευδοκράτος), οδληγησε στα ψηφίσματα 541 του 1983 και 550 του 1984 του Συμβουλίου Ασφαλείας του ΟΗΕ, τα οποία με λίγα δύο λόγια επεσήμαναν την νομική ακυρότητα της απόσχισης, απηύθυναν έκκληση μη αναγνώρισης και έκαναν ειδική αναφορά στα Βαρώσια. Έκτοτε, η διεθνής νομιμότητα παραμένει στην Κυπριακή Δημοκρατία, αλλά η πολιτική πραγματικότητα παραμένει μετέωρη.
Η Ανεξαρτησία του 1960 άφησε στο νησί δύο βρετανικές κυρίαρχες Βάσεις. Πέρα από το νομικό sui generis καθεστώς, οι βρετανικές βάσεις λειτουργούν ως στρατηγικό παρατηρητήριο της Ανατολικής Μεσογείου και ως «υπενθύμιση» ότι η αποαποικιοποίηση είχε κόστος και όρους και δεν ολοκληρώθηκε ποτέ. Στις σχέσεις Λευκωσίας – Λονδίνου, η καθημερινότητα εκτείνεται σε συνεργασία σε θέματα ασφάλειας, ρυθμίσεις χωροταξίας και περιουσιών, αλλά και σε ένα διαχρονικό αίσθημα «εκκρεμότητας» στο εθνικό θυμικό.
Η ιστορία μιας ημερομηνίας
Το παράδοξο είναι γνωστό σε όλους πλέον. Η ανεξαρτησία συμφωνήθηκε στις 16 Αυγούστου αλλά εορτάζεται την 1η Οκτωβρίου. Η επιλογή της ημερομηνίας συνδέθηκε με τις ιδιαιτερότητες της κυπριακής κοινωνίας και με την επιθυμία να αποφευχθεί ο «νεκρός» Αύγουστος, λόγω αδειών και διακοπών. Απόφαση Υπουργικού Συμβουλίου του 1963 καθιέρωσε την 1η Οκτωβρίου, ενώ η μεγάλη στρατιωτική παρέλαση καθιερώθηκε ως κορμός του τελετουργικού από τα τέλη της δεκαετίας του 1970. Κάπως έτσι, η «γενέθλια» ημερομηνία της Κυπριακής Δημοκρατίας απέκτησε και δεύτερα γενέθλια. Άλλωστε μετά το 1974 ο Αύγουστος είναι μήνας μνημόσυνων λόγω της δεύτερης φάσης του Αττίλα και οι εορτασμοί θα φαινόντουσαν μάλλον παράταιροι.
Από το σχέδιο Ανάν στην ένταξη στην ΕΕ
Το 2004 η Κύπρος βρέθηκε μπροστά σε μια διπλή πρόκληση. Τα δημοψηφίσματα για το Σχέδιο Ανάν και την ένταξη στην ΕΕ. Τα δημοψηφίσματα ανέδειξαν δύο διαφορετικές λογικές. Οι Τουρκοκύπριοι ψήφισαν υπέρ και οι Ελληνοκύπριοι κατά, με συντριπτική πλειοψηφία. Έναν μήνα μετά, η Κυπριακή Δημοκρατία εντάχθηκε στην ΕΕ ως διαιρεμένο κράτος, αλλά με το σύνολο των εδαφών του. Το κεκτημένο «ανεστάλη» στα κατεχόμενα, αλλά η Κυπριακή Δημοκρατία ενσωματώθηκε πλήρως στην ευρωπαϊκή έννομη τάξη. Από τότε, κάθε 1η Οκτωβρίου κουβαλά και την ευρωπαϊκή μας ιδιότητα με την ανεξαρτησία εντός μιας υπερεθνικής κοινότητας κανόνων.
Βαρώσια, φυσικό αέριο, Ανατολική Μεσόγειος
Η ανεξαρτησία του 1960 κατοχυρώθηκε διεθνώς, αλλά η κυριαρχία συνεχίζει να τεστάρεται στην πράξη καθημερινώς. Οι εξελίξεις στα Βαρώσια μετά το 2020, με το άνοιγμα κάποιων περιοχών, έφερα στο προσκήνιο τα παλαιά ψηφίσματα του Συμβουλίου Ασφαλείας που θεωρούσαν (και θεωρούν) ανεπίτρεπτες τις προσπάθειες εποικισμού και ζητούν μεταβίβαση της περιοχής στη διοίκηση του ΟΗΕ και επιστροφή των νόμιμων κατοίκων. Η ανανέωση της στάσης του Συμβουλίου ανά τακτά διαστήματα υπενθυμίζει πως η διεθνής νομιμότητα αναγνωρίζει μόνο μία κυβέρνηση στο νησί.
Παράλληλα, η οικονομική και ενεργειακή διάσταση της ανεξαρτησίας (ΑΟΖ, κοιτάσματα, διασυνδέσεις) παράγει νέες ισορροπίες. Η είσοδος της Κύπρου στο πλέγμα της ευρωπαϊκής πράσινης μετάβασης, οι συζητήσεις για ηλεκτρικές διασυνδέσεις και οι εξελίξεις στα θαλασσοτεμάχια νοτίως της Κύπρου έχουν μεταφέρει το «κυπριακό πρόβλημα» και στο επίπεδο της ασφάλειας εφοδιασμού της ΕΕ. Εδώ, η ανεξαρτησία διαβάζεται και ως ικανότητα επιλογών, με συμμάχους, θεσμούς και ρίσκα.
Ασκήσεις (αν)ισορροπίας
Το κράτος του 1960, γεννήθηκε με δοτή συνταγματική προίκα, αλλά χωρίς κοινή πολιτική γλώσσα. Είναι άδικο να περιγράφουμε το 1960 μόνο ως συνθήκη συμβιβασμών. Η πρώτη δεκαετία ήταν και δεκαετία εγκαθίδρυσης θεσμών. Λειτούργησε η διοικητική μηχανή, καθιερώθηκε η Κεντρική Τράπεζα, η δημόσια εκπαίδευση, το διπλωματικό σώμα… Το νέο κράτος έμαθε να λειτουργεί με την τουρκοκυπριακή «βετοκρατία», μέσα από σκληρές διαπραγματεύσεις, και προσαρμόστηκε με μια ανοιχτή πληγή από το 1964. Η κρίση του 1963 -1964 και η de facto διχοτόμηση του 1974 δεν ακύρωσαν όμως ότι είχε χτιστεί. Έκαναν σίγουρα τα πράγματα δυσκολότερα.
Το Κυπριακό συχνά περιγράφεται ως σύγκρουση «δύο αφηγήσεων». Της κρατικής κυριαρχίας που αποτελεί την ελληνοκυπριακή αφήγηση της νομιμότητας και της συνταγματικής κατάρρευσης και των προβλημάτων ασφάλειας, που είναι το πεδίο δικαιολόγησης της τουρκικής παρανομίας και αποτελεί τουρκοκυπριακή αφήγηση. Το διεθνές δίκαιο, πάντως, είναι σαφές σε κρίσιμα σημεία. Μόνη διεθνώς αναγνωρισμένη κυβέρνηση είναι αυτή της Κυπριακής Δημοκρατίας, η μονομερής απόσχιση του 1983 είναι νομικά άκυρη και το καθεστώς των Βαρωσίων δεν αλλάζει νομικά μονομερώς. Αυτός ο «κώδικας» είναι το θεσμικό δίχτυ ασφαλείας της Κυπριακής Δημοκρατίας.
Ο δεύτερος κώδικας, η ισχύς των όπλων και του μεγέθους, υπενθυμίζει ότι οι κανόνες χρειάζονται και πολιτική ισορροπία για να εφαρμοστούν. Η περιφερειακή σταθερότητα, οι σχέσεις με ΕΕ–ΗΠΑ, οι κινήσεις της Άγκυρας, η στάση της Αθήνας, αποτελούν μεταβλητές που κάθε 1η Οκτωβρίου ξαναζυγίζουμε.
Η καθημερινότητα της ανεξαρτησίας
Πέρα από τα σύνορα τις διαχωριστικές γραμμές, τα οδοφράγματα και τα ψηφίσματα, η ανεξαρτησία είναι καθημερινότητα. Κράτος δικαίου που λειτουργεί, θεσμοί που λογοδοτούν, οικονομία που δεν εξαρτάται μονοσήμαντα από έναν κλάδο, παιδεία που παράγει κριτική σκέψη και όχι μόνο ύλη εξετάσεων. Η δεκαετία που ακολούθησε την οικονομική κρίση (κούρεμα καταθέσεων, μνημόνιο, πανδημία) έδειξε ότι η Κύπρος έχει αντοχές αλλά και παθογένειες. Από το πελατειακό κράτος μέχρι τη διαφθορά και την κρατική αδράνεια, η «ανεξαρτησία» δοκιμάζεται και τα συμπεράσματα δεν είναι και τόσο κολακευτικά.
Το άρθρο «Ανεξαρτησία με αστερίσκους»: 1η Οκτωβρίου, η Κύπρος γιορτάζει και λογαριάζει εμφανίστηκε πρώτα στο Cyprus Times.