Από τη Βίκυ Μπαφατάκη
Τον Απόστολο Παπαλόη τον γνώρισα πριν από χρόνια, στα πρώτα μου βήματα στο πεδίο της Βιοηθικής στο Μεταπτυχιακό Πρόγραμμα Σπουδών «Βιοηθική» στην Ιατρική Αλεξανδρούπολης του ΔΠΘ. Δίδασκε τότε με εκείνο το χαρακτηριστικό του ήθος, με μια γαλήνια πειθαρχία λόγου και σκέψης που σε κέρδιζε αμέσως. Δεν προσπαθούσε να εντυπωσιάσει, κι όμως κάθε του λέξη έφερε το βάρος της εμπειρίας, την ακρίβεια του ερευνητή και την ευγένεια του ανθρώπου που γνωρίζει να ακούει.
Είναι από εκείνους τους ανθρώπους που εμπνεύουν σεβασμό. Αρκεί ο τρόπος που κοιτάζει, η ήρεμη βεβαιότητα με την οποία τοποθετεί τις λέξεις, η φυσική του ευγένεια. Πολυτάλαντος, μα ταυτόχρονα απέρριπτα αρχοντικός και συγκροτημένος, συνδυάζει την πειθαρχία του επιστήμονα με τη στοχαστικότητα του παιδαγωγού.
Η διαδρομή του δεν είναι μόνο εντυπωσιακή σε τίτλους και αξιώματα, είναι πρωτίστως πορεία συνέπειας. Πτυχιούχος του Τμήματος Βιολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών και διδάκτωρ του ίδιου Ιδρύματος, με συνεργασίες στο Cambridge και στο Harvard, ο Απόστολος Παπαλόης αφιέρωσε την επιστημονική του ζωή στη μεταφραστική έρευνα, στις μεταμοσχεύσεις και στη βιοηθική. Για είκοσι πέντε χρόνια διηύθυνε το Ερευνητικό και Πειραματικό Κέντρο της ELPEN, καθοδηγώντας δεκάδες νέους ερευνητές και συμβάλλοντας ουσιαστικά στη σύνδεση της ελληνικής έρευνας με τα διεθνή πρότυπα.
Με συμφοιτητές του στο Βιολογικό Αθηνών
Σήμερα, ως Διευθυντής Συνεχιζόμενης Εκπαίδευσης και Μεταφραστικής Έρευνας στη HEAL Academy και Γενικός Γραμματέας της NASCE/UEMS, παραμένει ένας ακούραστος συνοδοιπόρος της επιστήμης. Διδάσκει με ήθος, ερευνά με συνέπεια, μεταδίδει με διάκριση και πίστη στο ανθρώπινο πρόσωπο της γνώσης.
Πίσω όμως από τον ερευνητή και τον δάσκαλο, κρύβεται ένας άνθρωπος βαθιά ανθρώπινος. Ένας πατέρας, ένας φίλος, ένας στοχαστής που πιστεύει πως η επιστήμη δεν έχει αξία χωρίς αγάπη και χωρίς εσωτερική πειθαρχία. Η οικογένειά του αποτελεί γι’ αυτόν πηγή έμπνευσης, η μουσική και η φύση καταφύγιο ισορροπίας.
Στη συζήτησή μας, ο Απόστολος Παπαλόης μιλά όχι μόνο για την πορεία του στην έρευνα και τη διδασκαλία, αλλά και για τον άνθρωπο πίσω από την επιστήμη: για τη σημασία της ευγένειας στον ακαδημαϊκό χώρο, για την αξία της ηθικής σκέψης στην εποχή της τεχνητής νοημοσύνης, και για εκείνη τη σπάνια, ήσυχη δύναμη που γεννιέται όταν η γνώση συναντά τη σεμνότητα.
Βιογραφικό Σημείωμα
Ο Απόστολος Ε. Παπαλόης γεννήθηκε στην Αθήνα το 1968 και αποφοίτησε από τη Βαρβάκειο Πρότυπο Σχολή. Σπούδασε Βιολογία στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, απ’ όπου έλαβε το πτυχίο του το 1991. Η διδακτορική του διατριβή εκπονήθηκε σε συνεργασία με την Ιατρική Σχολή του ΕΚΠΑ και το Πανεπιστήμιο του Cambridge, με θέμα τις μεταμοσχεύσεις νησιδίων παγκρέατος, ηπατικών κυττάρων και την ανάπτυξη βιοτεχνητού ήπατος, και αξιολογήθηκε με «Άριστα».
Παρακολούθησε μεταπτυχιακές σπουδές και διεθνή σεμινάρια σε Πανεπιστήμια των ΗΠΑ και της Ευρώπης, όπως τα Harvard, Minnesota, Cambridge, Los Angeles και Boston, με εστίαση στις μεταμοσχεύσεις, τη βιοηθική και τη διοίκηση επιστημονικών οργανισμών.
Μινεσσότα ΗΠΑ
Για 25 έτη διετέλεσε Διευθυντής του Ερευνητικού, Εκπαιδευτικού και Πειραματικού Κέντρου της ELPEN, συμβάλλοντας στη διαμόρφωση ενός από τα σημαντικότερα ιδιωτικά κέντρα μεταφραστικής έρευνας στην Ελλάδα. Από το 2021 είναι Διευθυντής Συνεχιζόμενης Εκπαίδευσης και Μεταφραστικής Έρευνας στη HEAL Academy, μέλος της Επιστημονικής Επιτροπής της, καθώς και Γενικός Γραμματέας του Διοικητικού Συμβουλίου της NASCE/UEMS, του ευρωπαϊκού φορέα πιστοποίησης εργαστηρίων κλινικών δεξιοτήτων.
Έχει δημοσιεύσει πάνω από 500 επιστημονικές εργασίες, έχει μεταφράσει θεμελιώδη πανεπιστημιακά συγγράμματα Βιοχημείας (Zubay, Devlin) και έχει συγγράψει κεφάλαια σε βιβλία και επιστημονικές εκδόσεις. Παράλληλα, διδάσκει σε προπτυχιακά και μεταπτυχιακά προγράμματα στην Ελλάδα και το εξωτερικό και καθοδηγεί νέους ερευνητές με έμφαση στην ηθική της επιστήμης και τη διαρκή μάθηση.
Στην προσωπική του ζωή, είναι παντρεμένος και πατέρας δύο παιδιών. Ο ίδιος δηλώνει ότι αντλεί έμπνευση από την οικογένειά του, τη μουσική και τη φύση, στοιχεία που του προσφέρουν ηρεμία και ισορροπία μέσα στην απαιτητική επιστημονική του πορεία.
Με φοιτητές Ιατρικής του Πανεπιστημίου Πατρών
Προσωπική διαδρομή και τα πρώτα χρόνια
- Κύριε Παπαλόη, μεγαλώσατε στην Αθήνα και φοιτήσατε στη Βαρβάκειο Πρότυπο Σχολή. Τι θυμάστε από εκείνα τα χρόνια; Πώς σας διαμόρφωσαν ως άνθρωπο και επιστήμονα;
Tα χρόνια της Βαρβακείου Προτύπου Σχολής, χωρίς την παραμικρή αμφιβολία ήταν χρόνια καθοριστικά. Οι Καθηγητές ήταν ιερά τέρατα αλλά ταυτόχρονα και παιδαγωγοί με την σημασία που πρέπει να δίνει κανείς σ΄αυτήν την έννοια τα συγκεκριμένα χρόνια ανάπτυξης ενός νέου ανθρώπου και πολίτη. Μας έβαλαν στα βαθιά νερά πολύ νωρίς. Όλα γίνονται. Χωρίς διασταγμό. Μάθαμε να δημιουργούμε και να προχωρούμε ακόμα και στην έρημο. Κι όμως το νέο θα δημιουργηθεί και οι συνθήκες θα αλλάξουν. Εσείς θα τις αλλάξετε. Μας το απέδειξαν. Άλλωστε και η ιστορία του Βαρβάκη, αυτή είναι. Και πάνω απ΄όλα ενότητα στα κοινωνικά στρώματα. Εδώ είστε εσείς. Με την αξιοσύνη σας. Δεν μας ενδιαφέρει η προέλευσή σας ή οικονομική κατάσταση της οικογένειάς σας. Στο Βαρβάκειο είχε παιδιά που οι γονείς τους ήταν άνθρωποι του μεροκάματου, αστοί ακόμα και βιομήχανοι. Το κριτήριο ήταν η αξιοσύνη. Και πάντα αίσθηση του μέτρου σ΄όλα. Ακόμα και γεωγραφία να κάναμε, το μέτρο είχε την θέση του. Και πράγματι είχε. Καθηγητές παθιασμένοι να διδάξουν. Και ο άνθρωπος που με διαμόρφωσε σε μεγάλο βαθμό, ήταν ο αείμνηστος φιλόλογος Βασίλειος Ασημομύτης. Του οφείλω πολλά.
- Υπήρξε κάποιο συγκεκριμένο γεγονός ή πρόσωπο που σας οδήγησε να ακολουθήσετε τον δρόμο της Βιολογίας;
Από μικρό παιδί με απασχολούσε η έρευνα. Με κάθε τρόπο. Από το να διαβάζω την εγκυκλοπαίδεια του σπιτιού μου και τα βιβλία των γονέων μου (ιστορία, διάστημα, βιογραφίες, λογοτεχνία) μέχρι που τελικά έφτιαξα το πρώτο μου «εργαστήριο» στην αυλή του σπιτιού μας, στην Αγία Παρασκευή. Αξιώθηκα να έχω κήπο στο σπίτι μου. Η φύση, τα χρώματα, οι καρποί και τόσα άλλα ήταν τα πρώτα μου ενδιαφέροντά. Η Βιολογία, με έμφαση τις εφαρμογές της στην υγεία, ήταν το όνειρό μου στο Λύκειο. Δύσκολο, αν αναλογιστεί κανείς ότι μετά την είσοδό μου στο Βιολογικό Τμήμα της Αθήνας, ο προσανατολισμός προς αυτήν την κατεύθυνση ήταν περιστασιακός ή και ανύπαρκτος. Και ασφαλώς το ερώτημα που σε πνίγει. Που θα εργαστείς ? Η βιολογία είναι μαγική. Και εξαιρετικά επίκαιρη. Οικολογία, περιβάλλον, μοριακή βιολογία και γενετική. Αλλά εκείνα τα χρόνια η επαφή της με την Ιατρική ήταν προσπάθεια να πάμε σε μια νέα ήπειρο.
- Πώς βιώσατε τη φοιτητική σας ζωή στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και τι σας εντυπωσίασε περισσότερο από τα πρώτα σας βήματα στην έρευνα;
Το Πανεπιστήμιο είναι η στιγμή που αισθάνεσαι ως φοιτητής η καρδιά σου να χτυπά διαφορετικά. Οι φοιτητές του Πανεπιστημίου (αλλά και διεθνώς) είναι χιλιάδες αλλά ταυτόχρονα αντιλαμβάνεσαι ότι σε σχέση με το σύνολο της κοινωνίας, ανήκεις σ΄αυτούς που θα τους ζητηθεί στο μέλλον κάτι διαφορετικό. Γινόμαστε ξαφνικά κάπως λιγότεροι… Το Βιολογικό ήταν σε μεταβατική περίοδο. Με την έννοια ότι οι επιστημονικές εξελίξεις, κυρίως μέσω της μοριακής βιολογίας, ήταν καταιγιστικές. Και έψαχνε ένα νέο ρόλο. Η χρονιά μου (το έτος μου) όπως και η επόμενη από την δική μου, ως φοιτητές, ανεβάσαμε το επίπεδο αρκετά. Είμασταν χρονιές σταθμοί. Υψηλότερη βάση εισαγωγής. Αλλά αυτά τα αφήσαμε πίσω. Ξεκίνησα με συναδέλφους μου τον Φοιτητικό Επιστημονικό Όμιλο Βιολογίας (ΦΕΟΒ) και ενωμένοι οι φοιτητές με αποκλειστικά επιστημονικά κριτήρια και ανησυχίες, κάναμε πολλά πράγματα όλοι μαζί. Εκδηλώσεις, ημερίδες κλπ. Αφήσαμε πίσω μας τα πολιτικά, που ειδικά εκείνα τα χρόνια, ήταν οξυμένα. Ενωθήκαμε. Αποκορύφωμα τον Μάιο του 1991 (τελειόφοιτοι – 4ο έτος), η συνδιοργάνωση εκδήλωσης για τις μεταμοσχεύσεις, με τον ‘Ομιλο Επιστημονικής Συνεργασίας Φοιτητών Ιατρικής (ΟμΕΣΦΙ) τον πρόδρομο της σημερινής ΕΕΦΙΕ (Επιστημονική Εταιρεία Φοιτητών Ιατρικής Ελλάδος) και συμμετοχή Καθηγητών και των δύο Τμημάτων. Στο κεντρικό κτίριο του ΕΚΠΑ. Μια εκδήλωση εξαιρετικά επιτυχημένη που έφερε για πρώτη φορά, δίπλα δίπλα, την Ιατρική και την Βιολογία. Ασύλληπτα πράγματα. Φανερώθηκε το Βαρβάκειο…Στο δεύτερο έτος των σπουδών μου είχα πάει στο Κέντρο Μεταμοσχεύσεων του Πανεπιστημίου της Μιννεσότα (ΗΠΑ). Οι μεταμοσχεύσεις με κέρδισαν.
- Ποιοι ήταν οι πρώτοι σας μέντορες, και τι κρατάτε ως ουσιαστικό δίδαγμα από εκείνη την περίοδο;
Ξεχωρίζω τρείς δασκάλους μου στην Ελλάδα, από την συγκεκριμένη χρονική περίοδο. Στο Βιολογικό δύο. Τον Καθηγητή Θεοχάρη Παταργιά και τον αείμνηστο Καθηγητή Λουκά Μαργαρίτη. Ο πρώτος γιατί άνοιξε τις πόρτες σ΄έναν φοιτητή να μπεί στο εργαστήριο και να βοηθήσει. Γενετική του Ανθρώπου. Σας διαβεβαιώ ήθελε θάρρος. Και στο τέλος έφερα και χρήματα από πρόγραμμα του ΚΕΣΥ. Ως αποτέλεσμα ακολούθησαν κι άλλοι σ΄άλλα εργαστήρια για άλλους συναδέλφους μου. Και ο δεύτερος, γιατί μας έμαθε μέσα από το μαθήματα κυτταρικής βιολογίας (εξαίρετος δάσκαλος), και το πώς να μελετούμε την βιβλιογραφία, το πώς να σκεφτόμαστε και το πώς να θέτουμε νέα ερευνητικά ερωτήματα. Ήταν Δάσκαλος. Και Άνθρωπος με ήθος.
Από την Ιατρική του ΕΚΠΑ, εκείνα τα χρόνια, προφανώς ο αείμνηστος Καθηγητής Βασίλης Γολεμάτης. Ανοικτό μυαλό. Σε αρκετά πράγματα τον κατάλαβα εκ των υστέρων. Και παράλληλα, ζώντας δίπλα του σχεδόν καθημερινά, από τις 5:50 το πρωί μέχρι τις 6:10 (στο γραφείο του στο Ιπποκράτειο της Αθήνας) έμαθα σε πραγματικό χρόνο και με αληθινά σενάρια, σημαντικά μαθήματα διοίκησης και πολιτικής. Όπως επίσης τι σημαίνει ουσία και ποιοτικός χρόνος. 20 λεπτά φτάνουν. Από εκεί βέβαια μου έμεινε και το πολύ πρωϊνό ξύπνημα…
Από την Αμερική, χωρίς την παραμικρή αμφιβολία, ο Καθηγητής Μεταμοσχεύσεων στην Μιννεσότα, David ER Sutherland. Mορφή…. Ερχεται στο Εργαστήριό του και στην Κλινική του, ένας δευτεροετής φοιτητής του Βιολογικού από την Ελλάδα. Τι να περιμένει από εμένα ? Πρόσκληση σε διεθνές συνέδριο ή υποστήριξη στο FDA ή σε κάποιο διεθνή οργανισμό ? Ή μήπως χρηματοδότηση ? Κι όμως… λες και με ήξερε από μικρό. Με έβαλε στο εργαστήριο, με ενέταξε στην ομάδα του, δούλεψα πειραματικά, έμαθα τεχνικές, μπήκα στα χειρουργεία, ξενύχτησα πολλές φορές στα χειρουργεία των μεταμοσχεύσεων και ανακοίνωσα και δημοσίευσα τις πρώτες μου εργασίες. Μα είναι δυνατόν ? Κι όμως είναι… Και βέβαια είναι και η καλή πλευρά της Αμερικής. Όποιος θέλει να δουλέψει, είναι μαζί μας. Θυμάμαι όταν προσγειώθηκε το αεροπλάνο μου στην Μιννεσότα, νόμισα ότι πάτησα εκ μέρους της ανθρωπότητας το πόδι μου στην σελήνη. Και όταν ήρθε η ώρα να φύγω … και παρέδωσα το beeper μου (ηχο βομβητής ειδοποίησης για μεταμόσχευση) ήταν λές και άφηνα ότι πολυτιμότερο είχα. Επομένως όλη η Αγάπη μου για τους Φοιτητές και ότι έχω κάνει και κάνω για τους Φοιτητές, είναι συνειδητό, με ρίζες και βαθιά πίστη ότι εκεί είναι πράγματι το Μέλλον.
Οργανωτής Διεθνούς Σεμιναρίου Ιατρικής Αθηνών
Ο άνθρωπος πίσω από τον επιστήμονα
- Πώς ισορροπείτε την επαγγελματική και την οικογενειακή σας ζωή, δεδομένων των απαιτήσεων ενός τόσο εντατικού ακαδημαϊκού προγράμματος;
Δεν υπάρχει κάποιος τρόπος ή τεχνική εξισορρόπησης. Είναι ζήτημα βούλησης και θέλησης. Το επιδιώκεις και βγαίνει μόνο του προς τα έξω. Από την στιγμή που έρχεσαι στο σπίτι, ήρεμος, με χαμόγελο και αγκαλιές. Τα υπόλοιπα έρχονται μόνα τους. Πολλοί το ονομάζουν ποιοτικό χρόνο. Ίσως έχουν δίκιο. Εκείνο που ξέρω είναι ότι ο καλός χειρισμός του χρόνου σου και η αλήθεια στις πράξεις σου που αφορούν στους Ανθρώπους σου και στην Οικογένειά σου, επιστρέφουν πίσω. Γεμίζεις και τους Γεμίζεις. Βέβαια το καλοκαίρι και οι μεγάλες γιορτές είναι διαφορετικά. Η Οικογένεια είναι αποκλειστική «απασχόληση».
- Η επιστήμη συχνά απαιτεί απόλυτη αφοσίωση. Ποιος είναι ο προσωπικός σας τρόπος αποφόρτισης ή ανανέωσης;
Η Αγάπη της Οικογένειάς μου πρώτα και πάνω απ΄όλα. Το φιλί της Γυναίκας μου και οι αγκαλιές των τριών Παιδιών μου (τρίδυμα) ! Τέσσερα χαμόγελα στην σειρά ! Αλλά όταν κοιτάζομαι με τα παιδιά μου μέσα στα μάτια, και βλέπω την αθωότητα, την δίψα για ζωή και μάθηση και το πώς περιμένουν… από εμένα και την Σταυρούλα μου, οι μπαταρίες είναι ήδη γεμάτες. Για πτήση στο διάστημα. Από εκεί και πέρα λατρεύω να ακούω μουσική, να διαβάζω βιογραφίες και ιστορία, εφημερίδες κάθε Κυριακή… και ο κινηματογράφος όποτε μπορώ. Επιπλέον έχω έναν όροφο στο σπίτι μου γεμάτο βιβλία !
- Αντλείτε έμπνευση από την οικογένειά σας για τη δουλειά σας; Υπάρχουν στιγμές όπου τα παιδιά σας ή οι οικείοι σας σάς βοήθησαν να δείτε κάτι διαφορετικά;
Θα έλεγα οι Γονείς μου. Η Μητέρα μου ήταν ένας απλός αλλά και συνάμα δυναμικός άνθρωπος με αρχές. Είχε αφήσει και εμένα και τον αδελφό μου, ελεύθερους να αναπτύξουμε την προσωπικότητά μας. Ποτέ δεν μας καταπίεσε. Το μόνο που έλεγε πάντα ήταν…. Οι υποχρεώσεις σας. Μην αμελήσετε τις υποχρεώσεις σας. Αυτό είναι πηγή έμπνευσης. Το ίδιο ισχύει και επαγγελματικά και επιστημονικά. Να είσαι ελεύθερος αλλά με κανόνες και αρχές. Υποχρεώσεις. Αλλά ασφαλώς και ο Πατέρας μου. Όταν ξεκίνησαν οι πρώτες μας δυσκολίες ως μαθητές στην ζωή, τον ρωτούσαμε αν θα τα καταφέρουμε. Μας κοιτούσε με ήρεμο γαλήνιο βλέμμα (παιδί της κατοχής) και μας απαντούσε… Δεν υπάρχει κάτι που δεν μπορείτε να το καταφέρετε. Αν δεν το καταφέρετε σημαίνει ότι δεν το προσπαθήσατε αρκετά.
Και μας έκαναν και «χουνέρια». Δυστυχώς … δεν υπάρχει τρόπος να σας βοηθήσουμε γι΄αυτό που επιθυμείτε. Πρέπει να προσπαθήσετε μόνοι σας. Η τεχνική δούλεψε… Και συμπληρώθηκε και από το Βαρβάκειο.
Δεν σας κρύβω ότι το ίδιο προσπαθώ να μεταφέρω και στα παιδιά μου. Αλλά όχι μόνον εγώ. Και η γυναίκα μου. Είναι σκληρό καρύδι, αγωνίστρια και δυναμικός άνθρωπος. Έχει πετύχει πολλά με αρκετά δύσκολες συνθήκες.
- Υπάρχει κάποια προσωπική εμπειρία που άλλαξε τον τρόπο που αντιλαμβάνεστε τη ζωή ή την επιστήμη;
Μια και συγκλονιστική δεν έχω. Τουλάχιστον μέχρι σήμερα. Αλλά άθροισμα πολλών επιμέρους, ναι. Ισχύει για την δική μου ζωή. Αλλά όλες συντάσσονται γύρω από το ακόλουθο νόημα. Η ζωή είναι μια και χωρίς επιστροφή. Ας είσαι σωστός, χρήσιμος, φιλότιμος, ενωτικός και πηγή αγάπης, συνεργασίας και νέας δημιουργίας.
Πρακτικά, θα έλεγα ότι έπαιξαν ρόλο τα μαθήματα δημοκρατίας και αποφάσεων του πατέρα μου. Διάλεγε ένα θέμα της επικαιρότητας και μας μάζευε στο οικογενειακό τραπέζι. Μας ζητούσε όλοι μας, στην σειρά, να αναπτύξουμε την γνώμη μας. Αφού τελείωνε αυτός ο γύρος, ακολουθούσε ο επόμενος. Τώρα αποφασίζουμε και ψηφίζουμε. Σας ακούω. Το μάθημα είναι συγκλονιστικό. Άλλο η γνώμη και άλλο η απόφαση. Υπάρχει απόσταση. Σπανίως ταυτίζονται. Και είναι μάθημα αποφάσεων για την ζωή. Kόστος και όφελος. Πίστη και πραγματικότητα. Ναι και όχι.
- Αν δεν είχατε γίνει επιστήμονας βιολόγος, με τι πιστεύετε ότι θα είχατε ασχοληθεί;
Θα σας εκπλήξω. Ιστορικός, αρχαιολόγος, δημοσιογράφος, νομικός με έμφαση στην συνταγματολογία, και…. αρχιτέκτονας. Τρέλα με την αρχιτεκτονική. Μπορεί και με την επιχειρηματικότητα. Αλλά και η πολιτική εδώ είναι. Με την έννοια της προσφοράς.
Η πορεία της επιστημονικής έρευνας
- Η διδακτορική σας διατριβή ασχολήθηκε με τις μεταμοσχεύσεις και το βιοτεχνητό ήπαρ. Τι δυσκολίες και ποια καινοτομία θυμάστε περισσότερο από εκείνη την περίοδο;
Η Ιατρική και οι Επιστήμες Ζωής, έχουν ως κύριο (όχι ασφαλώς αποκλειστικό) μέλημά τους, την νίκη της Ζωής επι του Θανάτου. Εκεί είναι το θεμέλιο. Οι μεταμοσχεύσεις νικούν το θάνατο. Και είναι πηγή και μέγιστο μάθημα ανθρωπιάς και αλληλεγγύης. Οι δυσκολίες στην έρευνα πολλές. Ανοσοκαταστολή, ανοσοανοχή, φάρμακα, καλή διοίκηση και οργάνωση της ομάδας. Αλλά τα αποτελέσματα μετράνε. Νέα ζωή, δημιουργία, ποιότητα ζωής και νέα προσφορά στην κοινωνία. Και επιπλέον οι μεταμοσχεύσεις είναι και μέγιστο παράδειγμα διεπιστημονικότητας. Δύο είναι οι καινοτομίες που ξεχωρίζω. Σαφώς το βιοτεχνητό ήπαρ. Με την οργάνωση του σημερινού Προέδρου της Ιατρικής Σχολής του ΕΚΠΑ, Καθηγητή Ν. Αρκαδόπουλου και την αμέριστη στήριξη του τότε Διευθυντή της Β΄Χειρουργικής Κλινικής στο Αρεταίειο Νοσοκομείο, του αείμνηστου Καθηγητή μου Ιωάννη Παπαδημητρίου, είχα την τιμή και την χαρά να συμμετάσχω στην ομάδα που πραγματοποίησε την πρώτη χρήση βιοτεχνητού ήπατος στην Ελλάδα. Η έρευνά μας δεν σταμάτησε. Συνεχίστηκε. Η δεύτερη καινοτομία ήταν τα πειράματα ανοσολογικής ανοχής που πραγματοποίησα στο Department of Surgery του Πανεπιστημίου του Cambridge στο πλαίσιο της εκπόνησης της διδακτορικής μου διατριβής. Σήμερα η ανοσολογική ανοχή έρχεται ξανά στην επικαιρότητα και με άλλες εφαρμογές. Αλλωστε είναι το φετινό Nobel Ιατρικής και Φυσιολογίας.
- Πώς ήταν η εμπειρία συνεργασίας με το Πανεπιστήμιο του Cambridge; Ποια κουλτούρα έρευνας σας έκανε εντύπωση;
Άγγλοι ! Ευρωπαίοι και Άγγλοι. Η Βρετανία και η Ευρωπαϊκή ήπειρος. Και οι αμερικανοί. Και φίλοι και παλιά αποικία. Θέλω να πώ, ότι θέλεις δεν θέλεις, στην Αγγλία εισπράττεις το περιβάλλον μιας παλιάς αυτοκρατορίας. Πόσο μάλλον αν είσαι Cambridge κέντρο ! Η Αγγλία, κακά τα ψέματα, είναι παράδειγμα χώρας που πέτυχε για πολλούς αιώνες να είναι κυρίαρχη σε πολλούς τομείς. Πολιτικούς, οικονομικούς και επιστημονικούς. Γι΄ αυτό και το ιστορικό της αποτύπωμα και σήμερα. Ακόμα και στην καθιερωμένη διεθνή γλώσσα. Εκείνο που εισπράττεις περισσότερο από την Αγγλία και στην δική μου περίπτωση από το Cambridge, είναι η ανάλυση των δεδομένων και η αυστηρότατη κριτική. Το ίδιο βλέπεις και στην ανάγνωση και την κρίση της βιβλιογραφίας όπως και στο τι πειράματα θα σχεδιάσουμε. Πάρα πολύ αναλυτικοί.
- Μετά από τόσα χρόνια ερευνητικής πορείας, ποιο θεωρείτε το πιο σημαντικό σας επίτευγμα, όχι απαραίτητα επιστημονικά αλλά σε ανθρώπινο επίπεδο;
Ειλικρινά θα μπορούσα να επικαλεστώ πάρα πολλά παραδείγματα σημαντικών επιτυχιών τόσο σε ερευνητικό όσο και σε εκπαιδευτικό επίπεδο. Όλα με γέμισαν χαρά και ικανοποίηση. Ένα όμως ξεχωρίζω και ίσως σας προκαλεί έκπληξη. Δεν υπάρχει σπουδαιότερο πράγμα από το να πετύχεις το πνεύμα και την έμπνευση σ΄έναν χώρο επιστημονικής εργασίας. Όλα τα άλλα και να χαθούν, ξαναφτιάχνονται. Το πνεύμα και την έμπνευση που προκαλεί ένα όραμα, είναι το μεγαλύτερο επίτευγμα. Δεν φτιάχνεται εύκολα.
ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΛΗΞΗ ΤΗΣ ΕΚΔΗΛΩΣΗΣ ΓΙΑ ΤΙΣ ΜΕΤΑΜΟΣΧΕΥΣΕΙΣ 1991-
Ηγεσία, διδασκαλία και νέες γενιές επιστημόνων
- Διευθύνατε το Ερευνητικό Κέντρο της ELPEN για 25 χρόνια. Ποια ήταν η μεγαλύτερη πρόκληση και ποιο το μεγαλύτερο σας μάθημα από αυτή την πορεία;
Οι προκλήσεις ήταν πάρα πολλές και μαζεμένες. Αλλά πίσω το 1996, και κρίνοντας τα πράγματα με τις τότε συνθήκες, θα τολμούσα να πώ, σχεδόν ανυπέρβλητες. Τι πάς να κάνεις ? Κουλτούρα έρευνας ή εκπαίδευσης υπάρχει ? Εγκαταστάσεις ή υποδομές σχεδόν καθόλου. Το κλίμα εκ μέρους των στελεχών ποιο θα είναι ? Ποια είναι η εικόνα του ιδιωτικού τομέα προς τα έξω ? Αν άκουγα όλα αυτά, δεν θα είχε γίνει τίποτα. Γιατί, δεν τα άκουγα και δεν τα έβλεπα ? Λογικά ερωτήματα για να προβληματίσουν σοβαρά. Αλλά παράλληλα έβλεπα και κάτι άλλο. Αυτό που έβλεπα από τα χρόνια της διατριβής μου στο Ιπποκράτειο, στο Αρεταίειο και ασφαλώς με τους Έλληνες του εξωτερικού. Ότι υπάρχει δίψα για σοβαρή πειραματική – μεταφραστική έρευνα. Και αν βρισκόταν ο κατάλληλος χώρος να εκφραστεί, θα είχαμε αποτελέσματα. Θυμάμαι που έλεγα στο Πρόεδρο και ιδρυτή της ELPEN, τον θαυμάσιο Άνθρωπο, τον Δημήτρη Πενταφράγκα… κύριε Πρόεδρε θα έρθει η ώρα που θα εκπονούνται διατριβές εδώ… στο Πικέρμι. Θα έρθει ώρα να γίνει εκπαίδευση εδώ… στο Πικέρμι. Το πίστευα;; Ναι. Το πίστευε; Δεν μπορώ ασφαλώς να απαντήσω εκ μέρους του. Όμως είπε ναι και σίγουρα το ήθελε. Δεν υπάρχει καμία αμφιβολία γι΄αυτό. Πάντα με ηρεμία και κοιτώντας με στα μάτια, μου έγνεφε θετικά. Οι δυό μας είμασταν αδέλφια όχι εργοδότης και εργαζόμενος. Και έδωσε παράδειγμα με την στάση του όποτε χρειάστηκε. Είχε θάρρος που δεν το συναντάς εύκολα. Χρειάστηκα πολύ γερό στομάχι και ατέλειωτες ώρες δουλειάς για έρθει σταδιακά το επιθυμητό. Σε μεγάλο βαθμό μοναχική πορεία. Δημιουργήθηκε ένα σοβαρό εργαστήριο, με σωστές υποδομές, αρχές και κανόνες λειτουργίας, ακόμα και πιστοποιήσεις, που απέδωσε τα μέγιστα. Πάρα πολλές διδακτορικές διατριβές, masters, ερευνητικές εργασίες, δημοσιεύσεις, ανακοινώσεις σε πανελλήνια και διεθνή συνέδρια, βραβεύσεις και ασφαλώς φαρμακευτική έρευνα. Και πολλές εκπαιδευτικές εκδηλώσεις πανελλήνιου και διεθνούς χαρακτήρα. Το εργαστήριο, ήταν ο ιδρώτας του Έλληνα Ιατρού και Επιστήμονα. Εκείνος το αγάπησε περισσότερο και το αγκάλιασε. Δουλειά από το πρωί μέχρι το βράδυ, 7 ημέρες την εβδομάδα. Το γέμισε με ποιότητα, μάθηση, νέα γνώση, υπερηφάνεια για την χώρα μας. Η έρημος έγινε παράδεισος.
Μοναδική ιστορία για την χώρα μας αλλά και διεθνώς. Όλα αυτά τα 25 χρόνια ακολουθήθηκε και η πορεία της Ελλάδας. Χαρές και λύπες. Άνθηση και πτώση. Οικονομική κρίση και ισχυρά τραντάγματα. Όμως όλα πέρασαν όχι απλά με υπομονή αλλά βλέποντάς τα ως ευκαιρία για περαιτέρω ανάπτυξη. Και ισχυρό παράδειγμα είναι στα χρόνια της οικονομικής κρίσης, η δημιουργία του θεσμού των ερευνητικών υποτροφιών. Σήμερα μιλάμε (και είναι νόμος του κράτους) για βιομηχανικά διδακτορικά. Με φτωχά αποτελέσματα. Τα είχα κάνει πράξη πολύ νωρίτερα. Και επιτυχημένα. Είμαι υπερήφανος γι΄αυτό.
Δεν μπορώ να ξεχάσω την ημέρα, 5 Μαίου του 2016, όταν πρώτα στην Ιατρική Σχολή της Θεσσαλονίκης και την επόμενη ακριβώς ημέρα, στην Ιατρική Σχολής της Αθήνας, ήμουν μέλος της 7 μελούς εξεταστικής επιτροπής διδακτορικών διατριβών που εκπονήθηκαν στο εργαστήριο. Ασφαλώς είχαν εκπονηθεί ήδη πάρα πολλές. Αλλά ήταν η πρώτη φορά στην ιστορία της χώρας μας, που επίσημο εργαστήριο από τον ιδιωτικό τομέα, συμμετείχε σε 7 μελή εξεταστική επιτροπή. Το επέτρεπε πλέον η νομοθεσία. Και ακολούθησαν και άλλες επιτροπές και 7 μελείς αλλά και 3 μελείς επιβλέπουσες των δ.δ. Αυτό είναι ιστορία. Και παράδειγμα επιτυχούς συνεργασίας δημόσιου και ιδιωτικού τομέα. Είμαι και γι΄αυτό υπερήφανος.
Και κάτι ακόμα. Είναι λογικό όταν μιλάμε για έρευνα το μυαλό μας να πηγαίνει στα Πανεπιστήμιά μας. Λογικό και απολύτως σωστό. Ωστόσο εκείνα τα χρόνια, το ΕΣΥ διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο. Υπήρχε τόσο κρυμμένη ενέργεια στους επιστήμονες του ΕΣΥ που βρήκε χώρο να διοχετευθεί. Και ακόμα περισσότερο. Συνεργασία Πανεπιστημίου και ΕΣΥ και διεπιστημονικότητα. Πάνω από 30 ιατρικές ειδικότητες και εξειδικεύσεις συνεργάστηκαν αλλά και βιολόγοι, κτηνίατροι, φαρμακοποιοί, πολυτεχνικές επιστήμες, νοσηλευτική, διαιτολόγοι-διατροφολόγοι, πληροφορική, επιστήμονες υλικών και πολλές άλλες ειδικότητες.
- Πώς βλέπετε την ευθύνη του επιστημονικού ηγέτη σήμερα, σε έναν κόσμο που αλλάζει τόσο γρήγορα;
Αυτό που ήταν πάντα, όπου και όποτε πέτυχε. Υπεύθυνος, αξιόπιστος, οραματιστής και εμπνευστής.
- Ποια είναι η φιλοσοφία σας στη διδασκαλία και πώς καλλιεργείτε στους φοιτητές σας την αγάπη για την έρευνα και την ηθική της επιστήμης;
Η διδασκαλία πρέπει να είναι σαφής και να περιέχει παραδείγματα. Επιπλέον η πρακτική άσκηση και η ουσιαστική επαφή με τα επιστημονικά αντικείμενα, μετατρέπουν τον φοιτητή από αποδέκτη γνώσεων (ασφαλώς βασική λειτουργία) σε καταλύτη δημιουργίας νέων ερωτημάτων και αναζητήσεων. Ευθύνη του διδάσκοντα να δείξει την ορθολογική διαχείριση των σκέψεών του / της και το πώς μετουσιώνονται σε επιστημονική έρευνα. Παρατήρηση, διερεύνηση, ερωτήματα, μεθοδολογία, αποτύπωση, μέτρηση, συμπέρασμα.
Η ηθική διάσταση αποτυπώνεται τόσο με την σαφή διατύπωση των κανόνων που διέπουν την όποια μορφής έρευνα (βασική, πειραματική, κλινική, ιστορική) όσο και από την βαθύτατη ικανοποίηση που προκύπτει όταν τα αποτελέσματα γίνονται αποδεκτά από την διεθνή επιστημονική κοινότητα.
- Ποιο στοιχείο θεωρείτε απαραίτητο για έναν νέο ερευνητή που θέλει να διακριθεί διεθνώς;
Δεν ξεκινάς με την φιλοδοξία να διακριθείς διεθνώς. Έτσι κι αλλιώς δεν υπάρχει εθνική ή διεθνής έρευνα. Μια είναι η έρευνα για όλο τον κόσμο. Ξεκινάς με την υγιή φιλοδοξία να έχεις σοβαρή και ποιοτική έρευνα. Τα υπόλοιπα έρχονται μόνα τους. Ο νέος ερευνητής οφείλει να ακολουθεί το πλαίσιο των επιστημονικών και ηθικών αρχών που αγκαλιάζουν την έρευνα. Και την αγκαλιάζουν με αγάπη. Όχι απαραίτητα με έλλειμμα εμπιστοσύνης. Αντίθετα η έρευνα θέλει ελευθερία. Αλλά ελευθερία με αγάπη προς των συνάνθρωπο και τον συνάδελφο επιστήμονα. Γι΄αυτό έχουμε αρχές και κανόνες. Κρατούν και κλαδιά ελιάς και βέλη. Ο ερευνητής επιλέγει.
Συγγραφικό έργο και διάχυση γνώσης
- Μεταφράσατε στην ελληνική γλώσσα θεμελιώδη έργα Βιοχημείας. Τι σας ώθησε να το κάνετε και πώς βλέπετε τη σημασία της επιστημονικής γλώσσας στα ελληνικά;
Πάλι ανακαλώ στην μνήμη μου την Μιννεσότα. Με ρωτούσαν πώς γνώριζα τόσους διαφορετικούς επιστημονικούς όρους. Τους απαντούσα ότι μιλάτε ελληνικά ! Ακόμα και σήμερα δημιουργούνται νέοι επιστημονικοί όροι και λέξεις χρησιμοποιώντας την ελληνική γλώσσα. Η μετάφραση της Βιοχημείας ήταν κατ΄ αρχήν μια εργασία που την είδα ως προσωπική ανάγκη να ασχοληθώ ακριβώς μ΄ αυτό. Να φέρω στην δική μας γλώσσα ένα σημαντικό διδακτικό βιβλίο για την Βιοχημεία. Το είδα ως τιμή και προσωπική άσκηση. Δύσκολη άσκηση. Αλλά νομίζω το αποτέλεσμα ήταν ιδιαίτερα ικανοποιητικό. Η μετάφραση χρησιμοποιήθηκε στην Ιατρική και στην Οδοντιατρική.
- Πώς επιλέγετε τα επιστημονικά θέματα που γράφετε ή παρουσιάζετε;
Συνήθως δεν επιλέγω. Μου προτείνονται. Βεβαίως πάντα σε επιστημονικά αντικείμενα με τα οποία έχω ασχοληθεί. Κάποιες φορές αποτελούν και δικές μου προτάσεις. Στις παρουσιάσεις μου επιθυμώ να δώσω πάντα κάποια κεντρικά μηνύματα και προτάσεις για το μέλλον. Να εμπνεύσω αν μπορώ μέσα από την συνεργασία. Αυτή είναι από τα σπουδαιότερα μαθήματα.
- Πιστεύετε ότι στην Ελλάδα έχει ενισχυθεί η επικοινωνία της επιστήμης προς το κοινό ή παραμένει πρόκληση;
Σαφώς και έχει ενισχυθεί. Αλλά όπως και όλα τα πράγματα έτσι κι αυτή θα πρέπει να κάνει το επόμενο βήμα. Και αυτό το βήμα θα ξεκινήσει από τα Σχολεία. Δηλαδή εκεί που πρέπει οι μελλοντικοί πολίτες να μάθουν να καλλιεργούν τα ενδιαφέροντά τους, να επικοινωνούν γι΄αυτά και να επιλέγουν τι θέλουν να ακούσουν και να μιλήσουν. Και να έχουν οι μαθητές προσλαμβάνουσες από πολλά πεδία. Μ΄άλλα λόγια η επιστημονική κοινότητα πρέπει να μπεί συστηματικά και επίσημα στα Σχολεία ώστε επενδύοντας σ΄αυτά, σε λίγα χρόνια να έχουμε ποιοτικότερη επικοινωνία σε έναν κόσμο πολυφωνίας και πολλές φορές και παραπληροφόρησης.
- Πώς μπορεί η βιοηθική να λειτουργήσει ως «γέφυρα» ανάμεσα στην επιστήμη και την κοινωνία;
Ξεκινάμε από την αναγνώριση του γιατί να υπάρχει αυτή η γέφυρα. Και κυρίως για ποιό λόγο να υπάρχει απόσταση; Τι την δημιούργησε; Μα ο ίδιος ο άνθρωπος που είτε από τον πειρασμό του κέρδους είτε της εξουσίας, θέλησε να αφήσει αυτήν την απόσταση ώστε να εξυπηρετήσει τα συγκεκριμένα συμφέροντα. Δεν είμαστε ασφαλώς όλοι ίδιοι. Και δεν μπορεί να λειτουργήσει κοινωνία χωρίς αξιακό πλαίσιο. Θα βυθιστεί. Θα ψάξει ανάσες στην επιφάνεια. Η βιοηθική και ασφαλώς μαζί της, και η δεοντολογία, είναι σχεδόν παντού. Είναι το αξιακό πλαίσιο που γεφυρώνει την επιστημονική γνώση και τις εφαρμογές της με την ορθολογικότερη λειτουργία της κοινωνίας. Τεχνητή νοημοσύνη. Αμφιβάλει κανείς ότι αποτελεί μέγιστη επιστημονική πρόοδο ; Αλλά μπορεί και να φανταστεί κανείς να εφαρμόζεται χωρίς αξιακό πλαίσιο; Η βιοηθική επομένως είναι παντού ! Είναι πολλές γέφυρες μαζί.
Όραμα και μέλλον
- Ποιες είναι, κατά τη γνώμη σας, οι μεγαλύτερες προκλήσεις για τη βιοϊατρική έρευνα στη χώρα μας;
Η χώρα μας έχει μια εξαιρετική ευκαιρία να έρθει στο προσκήνιο της διεθνούς κατάταξης και ως μέλος της ΕΕ αλλά και ως γεωπολιτική θέση, για έναν βασικό λόγο. Στο μέλλον η ποιότητα θα έχει συγκριτικό πλεονέκτημα σε σχέση με την ποσότητα. Θα παίξει το ρόλο της η τεχνητή νοημοσύνη αλλά τελικώς είναι τεχνητή… Τα ελληνικά μυαλά εντός και εκτός Ελλάδος, αν βρεθούν σ΄ένα κατάλληλο πλαίσιο εργασίας, σ΄ένα οικοσύστημα συνεργασίας, θα εκπλήξουν την παγκόσμια κοινότητα με τα επιτεύγματά τους.
Και αυτό δεν ισχύει μόνον για τις Βιοεπιστήμες. Ισχύει για όλες τις επιστήμες. Οικονομικές, θεωρητικές, πολυτεχνικές αλλά και άλλες συνεργατικές όπως η ναυτιλία κλπ.
- Αν είχατε τη δυνατότητα να ξεκινήσετε ένα νέο διεθνές ερευνητικό κέντρο από το μηδέν, ποιο θα ήταν το πρώτο σας μέλημα;
Θα σας έλεγα ψέματα αν δεν ελάμβανα υπ΄όψιν μου τις υποδομές. Αλλά όχι αποκλειστικά αυτές και όχι χαοτικές. Άλλωστε πέρα από νέες υποδομές και οι υπάρχουσες είναι σημαντικές. Θα φρόντιζα να φτιαχτεί ένα κέντρο με αρχές λειτουργίας που θα έβλεπαν μπροστά και θα ξεπερνούσαν τα σημερινά δεδομένα. Το πλαίσιο αρχών της έρευνας (το πνεύμα….) και μετά και οι υποδομές. Θα κάνουμε αυτό που δεν περίμενε κανείς… ως Έλληνες και με οικουμενικό πνεύμα.
To φετινό Nobel οικονομίας, δόθηκε σε επιστήμονες που ερεύνησαν τον ρόλο της καινοτομίας ως κινητήριο δύναμη της κοινωνίας και της οικονομίας. Αυτό λέει πολλά.
- Ποιο είναι το όραμά σας για την HEAL Academy και τον ρόλο της στην εκπαίδευση των επαγγελματιών υγείας;
Κατ΄ αρχήν είμαστε όλοι μας υπερήφανοι για την εργασία που έχει παραχθεί. Συγκλονιστική μπορώ να πώ. Και πάλι διοχετεύθηκε σημαντική ενέργεια προς τα έξω. Και ακόμα παράγει και θα παράγει. Το όραμά μας είναι να αγκαλιάζουμε πάντα τις σύγχρονες εξελίξεις, να τις αναπτύσσουμε περαιτέρω και να δίνουμε ευκαιρίες σε νέους επιστήμονες και συναδέλφους. Αυτοί θέλουμε να είναι η επόμενοι ηγέτες.
- Πώς φαντάζεστε την επιστημονική εκπαίδευση των επόμενων δεκαετιών, ειδικά μετά την πανδημία και την τεχνητή νοημοσύνη;
Ως ολιστική προσέγγιση. Προσωπικότητα και δεξιότητες. Γνώση και πρακτική άσκηση. Προβλήματα και εναλλακτικές λύσεις. Σκέψη και πλάνο εφαρμογής. Η τεχνητή νοημοσύνη έχει να δώσει πάρα πολλά. Αλλά δεν έχει συναίσθημα ή όραμα. Μια δημοσίευση στο έγκριτο διεθνές περιοδικό Nature το καλοκαίρι του 2024 είχε ως τίτλο : Οι ερευνητές και οι επιστήμονες χρειάζονται χρόνο να σκεφτούν.
Να σκεφτούν τί; Ακριβώς ότι αναφέρω. Να μην είναι το έτοιμο αλλά προϊόν ολιστικής προσέγγισης. Αυτήν η εκπαίδευση πρέπει να ξεκινήσει από τα σχολεία, διαφορετικά δεν θα έχει κανένα νόημα αργότερα.
- Αν μπορούσατε να απευθύνετε ένα μήνυμα στους νέους επιστήμονες, ποιο θα ήταν αυτό;
Ο πατέρας μου ήταν πιλότος της Πολεμικής Αεροπορίας και στην συνέχεια στην Ολυμπιακή. Υπήρχε ένα σύνθημα εκείνα τα χρόνια. Οι ουρανοί είναι δικοί σας.
Οι ουρανοί λοιπόν είναι δικοί σας. Όπως και το μέλλον. Κυνηγείστε το όνειρό σας και θα νικήσετε. Σίγουρα.