Εξι τομές στο κληρονομικό δίκαιο περιλαμβάνει το νομοσχέδιο που συνέταξε η Ομάδα Εργασίας και είναι πλέον έτοιμο να παραδοθεί στην πολιτική ηγεσία του υπουργείου Δικαιοσύνης ώστε να δρομολογηθούν οι προβλεπόμενες διαδικασίες για να καταστεί νόμος του κράτους.
Μετά από οκτώ δεκαετίες χωρίς ουσιαστικές παρεμβάσεις, το κληρονομικό δίκαιο της χώρας εκσυγχρονίζεται και είναι πλέον θέμα χρόνου οι μείζονες αλλαγές, στις οποίες μετά από γόνιμο επιστημονικό διάλογο κατέληξαν τα μέλη της Επιτροπής, υπό τον ομότιμο και επίτιμο καθηγητή του Εθνικού Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών και Μέλους της Ακαδημίας Αθηνών Απόστολο Γεωργιάδη, να ψηφιστούν από τη Βουλή για να παραγάγουν έννομα αποτελέσματα.
«ΤA ΝΕΑ», εν όψει της παρουσίασης του νομοσχεδίου, που έρχεται να αλλάξει και να επικαιροποιήσει πολλά δεδομένα στο πεδίο των κληρονομιών και των δικαιωμάτων που γεννώνται από αυτές, παρουσιάζουν τις έξι κομβικές μεταρρυθμίσεις. Επιπλέον, με «οδηγό» τις διατάξεις αυτές δίνονται και παραδείγματα για όσα θα αλλάξουν τους επόμενους μήνες και αφορούν ένα ευρύ φάσμα του κληρονομικού δικαίου.
Οι ασφαλιστικές δικλίδες για τις ιδιόγραφες διαθήκες, ώστε να αποφεύγονται ή να περιορίζονται τα φαινόμενα πλαστογραφίας, η ενίσχυση του ποσοστού που κληρονομεί ο επιζών σύζυγος σε περίπτωση που δεν υπάρχει διαθήκη, η προστασία του συντρόφου σε ελεύθερη ένωση, οι μεταβολές στον χαρακτήρα της νόμιμης μοίρας, ο περιορισμός της μάστιγας των χρεών και των αποποιήσεων των κληρονομιών και ο θεσμός των κληρονομικών συμβάσεων αποτελούν τη «ραχοκοκαλιά» των επερχόμενων αλλαγών.
Ο σεβασμός στη βούληση του διαθέτη, η διατήρηση σχέσεων μεταξύ των κληρονόμων, ώστε να αποφεύγονται οι πολυετείς και σφοδρές δικαστικές αντιδικίες, η προστασία των ίδιων των κληρονόμων από τα χρέη που πολλές φορές κληρονομούν θέτοντας σε κίνδυνο την ατομική τους περιουσία, οι νέες μορφές οικογένειας, αλλά και η προστασία των δικαιωμάτων των δανειστών είναι μερικές μόνο από τις παραμέτρους που τα μέλη της Επιτροπής έλαβαν υπόψη τους στην πολύμηνη διαδρομή εκσυγχρονισμού του κληρονομικού δικαίου.
Οι μεγάλες αλλαγές
Περιορισμός του φαινομένου των πλαστών διαθηκών. Οι ιδιόγραφες διαθήκες διατηρούνται, αλλά τίθενται δικλίδες ασφαλείας ώστε να περιοριστούν τα φαινόμενα πλαστογράφησής τους, που πολλές φορές «γεννούν» δικαστικές διαμάχες που διαρκούν ακόμα και δεκαετίες και διακρίνονται για τη σφοδρότητα στις σχέσεις των αντιδίκων. Με βάση τις νέες ρυθμίσεις, η ιδιόγραφη διαθήκη πρέπει να παραδίδεται στον συμβολαιογράφο, ο οποίος με τη σειρά του τη δημοσιεύει μετά τον θάνατο του διαθέτη. Με βάση την τελευταία βούληση του διαθέτη, όταν με τη διαθήκη που καταλείπει εγκαθίστανται ως κληρονόμοι συγγενικά πρόσωπα πλην των αμέσως στενών συγγενών (σύζυγος, παιδιά, γονείς), ή άλλος «εξωτικός», δηλαδή πρόσωπο που δεν έχει συγγενική σχέση με τον κληρονομούμενο, για να παραχθούν έννομα αποτελέσματα, πρέπει να κηρυχθεί κυρία. Δηλαδή να βεβαιωθεί πέραν πάσης αμφιβολίας η γνησιότητά της και ότι αυτή είναι πράγματι γραμμένη από το χέρι του διαθέτη, αλλά και ότι είναι έγκυρη. Πώς θα γίνεται εφεξής αυτό; Με αναγνώριση του γραφικού χαρακτήρα του διαθέτη, με μάρτυρες και σχετική γραφολογική πραγματογνωμοσύνη από ειδικό επιστήμονα.
Οι ίδιες ασφαλιστικές δικλίδες για υποχρεωτική γραφολογική εξέταση προκειμένου να διασφαλιστεί η γνησιότητά της τίθενται όχι μόνο στις περιπτώσεις εκείνες που η διαθήκη δεν αφορά κληρονόμους πρώτης τάξης, αλλά και τις ιδιόγραφες διαθήκες, που ανευρίσκονται και εμφανίζονται προς δημοσίευση μετά από μεγάλο διάστημα από τον θάνατο του διαθέτη.
Ετσι, αν κάποιος κληρονόμος βρει την ιδιόχειρη διαθήκη διαθέτη μετά από δύο χρόνια, είναι υποχρεωτική η διενέργεια γραφολογικής πραγματογνωμοσύνης προκειμένου να μη μένει καμία αμφιβολία για τη γνησιότητά της. Η διαδικασία θα γίνεται ενώπιον συμβολαιογράφου, ώστε να αποτρέπονται φαινόμενα πλαστογραφιών και να ενισχύεται η αξιοπιστία των εγγράφων.
Ενίσχυση-Αύξηση του μεριδίου που κληρονομεί ο/η σύζυγος. Μέχρι σήμερα ο/η σύζυγος κληρονομούσε το ένα τέταρτο της περιουσίας του/της αποβιώσαντος, ενώ πλέον το ποσοστό αυτό αυξάνεται στο ένα τρίτο. Συγκεκριμένα, στην περίπτωση που υπάρχει ένα παιδί, ο σύζυγος λαμβάνει πλέον το 1/3 (ενώ μέχρι σήμερα έπαιρνε το ¼) και τα 2/3 το παιδί (μέχρι σήμερα τα ¾). Εάν όμως υπάρχουν δύο ή και περισσότερα παιδιά, η σύζυγος παίρνει το ¼, όπως ισχύει μέχρι σήμερα. Η θέση της συζύγου ενισχύεται και όταν δεν υπάρχουν γονείς και παιδιά του διαθέτη και σε αυτές τις περιπτώσεις εκείνος/η καθίσταται ως αποκλειστικός κληρονόμος. Στον εν ζωή σύζυγο περνά και το λεγόμενο «εξαίρετο», δηλαδή η οικοσκευή, το αυτοκίνητο κ.λπ. Κατά τον ίδιο τρόπο αντιμετωπίζεται στο νέο κληρονομικό δίκαιο και προστατεύεται αναλόγως και ο σύντροφος με σύμφωνο συμβίωσης.
Προστασία του συντρόφου σε Ελεύθερη Ενωση. Η Ομάδα Εργασίας έλαβε υπόψη της τις αλλαγές που έχουν μεσολαβήσει στα χρόνια που πέρασαν στις μορφές της οικογένειας, χωρίς να παραγνωρίζει ότι πολλοί άνθρωποι επιλέγουν να συμβιώνουν χωρίς να έχουν συνάψει γάμο ή σύμφωνο συμβίωσης. Στις προστατευτικές διατάξεις που προωθούνται για πρώτη φορά περιλαμβάνεται και ο/η σύντροφος εκτός γάμου. Οταν λοιπόν δύο άνθρωποι είναι μαζί για χρονικό διάστημα άνω των 3 ετών, και άρα μιλάμε για σύντροφο σε ελεύθερη ένωση, γεννώνται και «κληρονομικά» δικαιώματα. Στην πράξη αυτό σημαίνει πως μετά τον θάνατο ενός εκ των δύο συντρόφων, οι συγγενείς του δεν μπορούν να βγάλουν έξω από τη συζυγική στέγη την επομένη της κηδείας τον ή την σύντροφο, έστω και αν δεν είχαν παντρευτεί ή δεν είχαν υπογράψει σύμφωνο συμβίωσης. Παρέχεται μάλιστα προστασία για ένα έτος εντός του οποίου ο σύντροφος εν ζωή μπορεί να μένει κανονικά στην ίδια στέγη.
Επιπλέον, στις περιπτώσεις της ελεύθερης συμβίωσης ο σύντροφος ορίζεται ως κληρονόμος, αν δεν υπάρχουν συγγενείς – ούτε παιδιά, ούτε σύζυγος, ούτε γονείς. Αν δεν υπάρχει και τέτοιος σύντροφος, τότε μόνο πηγαίνει η περιουσία στο Δημόσιο.
Η μεταβολή της νόμιμης μοίρας. Πρόκειται για μια ακόμα σημαντική μεταβολή που αφορά το ποσοστό στην κληρονομιά που δικαιούνται σύζυγος, παιδιά ή γονείς, ακόμη κι αν έχουν αποκλειστεί από τη διαθήκη. Πλέον, η «νόμιμη μοίρα» παύει να έχει εμπράγματο χαρακτήρα και γίνεται ενοχική απαίτηση, δηλαδή παίρνει τη μορφή χρηματικής αποζημίωσης. Μέχρι σήμερα ο αποκλεισμένος κληρονόμος μπορούσε να διεκδικήσει μερίδιο στο ίδιο το ακίνητο, γεγονός που συχνά οδηγούσε σε κατατμήσεις των ακινήτων και κατακερματισμό της περιουσίας, όπως και σε πολυετείς δικαστικές διαμάχες μεταξύ των κληρονόμων, ενώ πολλές φορές περιουσίες παρέμεναν ανεκμετάλλευτες λόγω των πολλών κληρονόμων που διεκδικούσαν το μερίδιο που τους αναλογούσε.
Αυτό πρακτικά σημαίνει ότι στο μέλλον ο δικαιούχος δεν θα αποκτά κυριότητα στο ακίνητο, αλλά δικαίωμα αποζημίωσης ίσης με το μισό της αξίας που θα ελάμβανε χωρίς διαθήκη. Η νομοθετική αυτή πρόβλεψη, όπως επισημαίνουν ειδικοί, αποτελεί μεγάλη τομή και για τις επιχειρήσεις και την απρόσκοπτη λειτουργία τους μετά τον θάνατο του κληρονομούμενου.
Περιορισμός της μάστιγας των χρεών των κληρονόμων και φρένο στις αποποιήσεις των κληρονομιών. Το νέο πλαίσιο επιδιώκει επίσης να περιορίσει το φαινόμενο των μαζικών αποποιήσεων κληρονομιάς, που τα τελευταία χρόνια έχουν πολλαπλασιαστεί λόγω χρεών. Με ποιον τρόπο θα γίνει αυτό; Με τον διαχωρισμό της περιουσίας του κληρονόμου από αυτή του κληρονομούμενου.
Εφεξής, ο κληρονόμος δεν θα ευθύνεται με τη δική του περιουσία για τις οφειλές της κληρονομιάς, εκτός αν το επιλέξει ρητά. Η κληρονομιά θα αντιμετωπίζεται ως αυτόνομο περιουσιακό σύνολο, με δυνατότητα δικαστικής εκκαθάρισης. Ο νέος αυτός ρόλος θα ανατίθεται σε ειδικό εκκαθαριστή και στο πλαίσιο αυτής της διαδικασίας θα καταγράφονται τα χρέη και οι απαιτήσεις, θα ικανοποιούνται οι δανειστές και ό,τι απομένει θα αποδίδεται στον κληρονόμο.
Ο εκκαθαριστής θα ορίζεται από το δικαστήριο, που θα έχει στη διάθεσή του κατάλογο δικηγόρων εκκαθαριστών. Ο δικηγόρος, που θα διορίζεται εκκαθαριστής της περιουσίας, θα φροντίσει να συγκεντρώσει τα χρέη, να ρευστοποιήσει την κληρονομιά, να ικανοποιηθούν οι δανειστές και να αποδώσει ό,τι μείνει στους κληρονόμους – αφού προηγουμένως λάβει και τη δική του αμοιβή.
Διά αυτής της οδού ο κληρονόμος δεν θα φοβάται πλέον να αποδεχθεί μια κληρονομιά καθώς θα γνωρίζει εκ των προτέρων ότι τα προσωπικά του περιουσιακά στοιχεία δεν κινδυνεύουν να χαθούν, όπως έχει συμβεί πολλές φορές μέχρι σήμερα.
Οι κληρονομικές συμβάσεις. Μία ακόμη καινοτομία είναι η εισαγωγή των κληρονομικών συμβάσεων, που μέχρι σήμερα απαγορεύονταν στο ελληνικό δίκαιο. Το νέο αυτό κεφάλαιο αφορά συμφωνίες που συνάπτονται εν ζωή μεταξύ του διαθέτη και των μελλοντικών του κληρονόμων, προκειμένου να ρυθμιστούν εκ των προτέρων τα μερίδια, οι παραιτήσεις ή τα ανταλλάγματα. Για παράδειγμα, ένας πατέρας μπορεί να συμφωνήσει με τα παιδιά του ποιος θα λάβει συγκεκριμένο ακίνητο, ή ένα παιδί να παραιτηθεί από το δικαίωμά του με αντάλλαγμα μια οικονομική παροχή.
Αν ένα από τα παιδιά, για παράδειγμα, έχει ανάγκη από κεφάλαιο, για να ολοκληρώσει ένα πρόγραμμα σπουδών ή να επενδύσει σε μια νέα επιχείρηση, δεν χρειάζεται να περιμένει να πεθάνει ο πατέρας του. Μπορούν τώρα αμφότεροι με μια σύμβαση να συμφωνήσουν στο ύψος ενός συγκεκριμένου ποσού ή, αν πρόκειται για περισσότερα παιδιά, ως προς το τι θα πάρει ο καθένας. Η σύμβαση αυτή βέβαια θα εκπληρωθεί μετά θάνατον.
Οι συμβάσεις αυτές, που εφαρμόζονται ήδη στη Γαλλία, τη Γερμανία και την Αυστρία, προλαμβάνουν συγκρούσεις και δίνουν λύσεις πριν προκύψουν προβλήματα.