Φτάνοντας στο Κέντρο Επεξεργασίας, Ελέγχου και Πιστοποίησης Δασικού Πολλαπλασιαστικού Υλικού και στο Δασικό Φυτώριο της Αμυγδαλέζας του υπουργείου Περιβάλλοντος και Ενέργειας (ΥΠΕΝ) στις παρυφές της Πάρνηθας, δεν μπορούσα να φανταστώ πόσο μαγικός θα ήταν ο κόσμος στον οποίο θα με ξεναγούσαν. Πήγαινα με την εντύπωση ότι αναδάσωση σημαίνει απλώς «φυτεύω ένα δέντρο εκεί όπου έχει καταστραφεί το δάσος» και τελικά συνειδητοποίησα ότι μια αναδάσωση απαιτεί πολλή μελέτη, κόπο και σωστό σχεδιασμό για να είναι αποδοτική, να μην είναι ένα… πυροτέχνημα.
Μας υποδέχθηκαν ο διευθυντής Δασικών Εργων και Υποδομών ΥΠΕΝ Σταύρος Τσιλίκουνας, η προϊσταμένη Τμήματος Δασικών Φυτωρίων, Δασικών Γενετικών Πόρων και Αναδασώσεων Δέσποινα Παϊταρίδου, ο δασολόγος Μιχαήλ Πατσουράκος, ο αναπληρωτής προϊστάμενος Διεύθυνσης Αναδασώσεων Αττικής Απόστολος Γαϊτάνης, η προϊσταμένη Τμήματος Δασικών Φυτωρίων και Σποροσυλλογής στη Διεύθυνση Αναδασώσεων Αττικής Στέλλα Σεραφείμ και η διευθύντρια Βιωσιμότητας στη Motor Oil Ελένη Αθουσάκη. Από τον Οκτώβριο 2021 η Motor Oil συνεργάζεται με το ΥΠΕΝ για τη στήριξη του Κέντρου Επεξεργασίας, Ελέγχου και Πιστοποίησης του Δασικού Πολλαπλασιαστικού Υλικού της Γενικής Διεύθυνσης Δασών και Δασικού Περιβάλλοντος, ενώ τον Μάιο του 2023 υπεγράφη Μνημόνιο Συνεργασίας για την υιοθέτηση και την ενίσχυση του Δασικού Φυτωρίου της Διεύθυνσης Αναδασώσεων Αττικής.
Χρόνος και οργάνωση
«Η αναδάσωση είναι η κορυφή. Η βάση της είναι η συλλογή γενετικού υλικού και η παραγωγή φυτών», μας εξηγούν πριν δούμε βήμα βήμα πώς από ένα κλειστό κουκουνάρι που φτάνει εδώ, π.χ. από την Αλεξανδρούπολη, βγαίνει ο σπόρος ο οποίος ελέγχεται, καθαρίζεται, φυλάσσεται, φυτεύεται μέχρι να γίνει ένα μικρό φυτό το οποίο θα επιστρέψει στην… Αλεξανδρούπολη. Γιατί, εξηγούν, το να φυτευτεί ένα φυτό στον τόπο όπου γεννήθηκε είναι ιδιαίτερα σημαντικό για να μπορέσει να ζήσει, να αναπτυχθεί σωστά. Γι’ αυτό ο σχεδιασμός της σποροσυλλογής γίνεται με βάση την αρχή διατήρησης της βιοποικιλότητας.
Κάθε σποράκι δεν είναι ανώνυμο – έχει τον μοναδικό δικό του τετραψήφιο αριθμό που το συνοδεύει από την ώρα που φτάνει εδώ μέχρι την ώρα που, ως φυτό πια, επιστρέφει στον τόπο του για να φυτευτεί – η προέλευσή του είναι προσημασμένη και με GPS. Η διαδικασία απαιτεί πολύ καλό συντονισμό αλλά και σχεδιασμό σε βάθος χρόνου. Στις αναδασώσεις που γίνονται φέτος στις περιοχές της Εύβοιας οι οποίες κάηκαν το 2021, χρησιμοποιήθηκαν φυτά μαύρης πεύκης που παρήχθησαν από υλικό το οποίο είχε συλλεχθεί πριν από τρία χρόνια στην περιοχή. Ενα ακόμα παράδειγμα: υπήρχε η πρόβλεψη (όπως γίνεται για όλα τα είδη και όλες τις περιοχές) ώστε να συλλεχθεί υλικό από τα μαστιχόδεντρα της Χίου πριν από δύο χρόνια. Ετσι, θα υπάρχει υλικό για την άμεση αναδάσωση των περιοχών που κάηκαν το καλοκαίρι στο νησί για τρίτη φορά – άμεση αναδάσωση γίνεται κατ’ εξαίρεση όταν η φωτιά έχει περάσει από μια περιοχή δύο ή και τρεις φορές μέσα σε δέκα χρόνια, μειώνοντας την πιθανότητα φυσικής αναγέννησης του δάσους.
Τα στάδια μιας αναδάσωσης
Λέμε «κατ’ εξαίρεση» γιατί με φυσιολογικές συνθήκες θα πρέπει να περιμένει κανείς (κατά μέσο όρο δύο χρόνια) ύστερα από μια δασική πυρκαγιά παρακολουθώντας διακριτικά και παρεμβαίνοντας όπου είναι απαραίτητο. Κανονικά η διαδικασία που ακολουθείται στις αναδασώσεις περιλαμβάνει δύο στάδια. Πρώτον, την αναβάθμιση και τη σταθεροποίηση με διάφορα έργα των εδαφών που μπορεί να έχουν υποβαθμιστεί από πολλούς παράγοντες (όπως μια πυρκαγιά), δεύτερον, την αναδάσωση, εφόσον διαπιστωθεί μετά την πάροδο του απαιτούμενου χρόνου ότι δεν μπορεί να ανταποκριθεί η φύση με φυσική αναγέννηση. Και αφού φυτευτούν τα νέα δέντρα όπου και όταν πρέπει, ακολουθεί η συντήρηση για 15 μήνες (με ποτίσματα και ενδεχομένως βοηθητικές λιπάνσεις). Αυτά αφορούν την κορυφή, την αναδάσωση. Εδώ, στους πρόποδες της Πάρνηθας, θα μάθουμε κάθε βήμα της προετοιμασίας, πώς «στήνεται» η βάση.
Ξεκινάμε από τον σπόρο. Πριν κατέβουμε στο εκκοκκιστήριο, ακούμε συχνά τη λέξη «πληροκαρπία», που σημαίνει ότι ένα φυτό παράγει πολλούς, υγιείς καρπούς. Κάθε δέντρο δεν «γεννάει» κάθε χρόνο – αυτό εξαρτάται πρώτ’ απ’ όλα από το συγκεκριμένο είδος αλλά και από άλλους παράγοντες. Ενας από αυτούς είναι και η κλιματική κρίση. Οι υψηλές θερμοκρασίες δεν επιτρέπουν να γίνεται σωστή γονιμοποίηση του «εμβρύου», με αποτέλεσμα να είναι ημιτελής ο καρπός, άρα χωρίς σπόρους. Αυτό είναι κάτι που παρατηρείται σε παγκόσμιο επίπεδο. Γι’ αυτό και οι αναδασώσεις πρέπει να γίνονται με σχεδιασμό τουλάχιστον πενταετίας.
Το εκκοκκιστήριο της Αμυγδαλέζας είναι ο μοναδικός προμηθευτής πιστοποιημένων σπόρων για δημόσια και ιδιωτικά φυτώρια. Εδώ φθάνει η πρώτη ύλη (κώνοι, «φασόλια» κ.λπ.) από τα κατά τόπους δασαρχεία σε μεγάλες ποσότητες μέσα σε σακιά από λινάτσα (για να αναπνέουν). Το υλικό καθαρίζεται από βελόνες, φύλλα κ.λπ. και στη συνέχεια ακολουθεί η επεξεργασία του καρπού για να αφαιρεθούν οι σπόροι. Γιατί η φύση προφυλάσσει τους σπόρους. Γι’ αυτό στα κωνοφόρα είναι κλεισμένοι μέσα στους κώνους. Χρειάζεται μια ολόκληρη διαδικασία για να μπορέσει κανείς να τους αφαιρέσει με τη βοήθεια της θερμότητας. Εδώ υπάρχουν δύο εναλλακτικές: ή με τη βοήθεια του ήλιου σε τελάρα δικής τους κατασκευής στον έξω χώρο ή με το ειδικό μηχάνημα που βρίσκεται μέσα. Υστερα, οι ανοιγμένοι κώνοι μεταφέρονται σε ένα μηχάνημα που συγκεντρώνει τους σπόρους, διαχωρίζοντάς τους από τους κώνους. Για να μην μπερδεύονται μεταξύ τους (της Πάρνηθας με εκείνους της Χαλκίδας), τους ακολουθεί σε κάθε βήμα ένας τετραψήφιος μοναδικός αριθμός.
Οι «φτερωτοί» σπόροι
Για μία ακόμα φορά μάς εντυπωσιάζει η σοφία της φύσης, όταν μας δείχνουν σπόρους κεφαλληνιακής ελάτης που μόλις έχουν αφαιρεθεί από τους κώνους. Κάθε σπόρος έχει «πτερύγιο». Αυτό συμβαίνει για να μεταφέρεται μακριά με τη βοήθεια του αέρα και να μπορεί έτσι το φυτό να πολλαπλασιάζεται πιο σωστά – δεν πέφτουν όλοι μαζί στο ίδιο μέρος. Αντίστοιχα, με το χέρι αφαιρούνται, λίγο πιο κάτω, της χαρουπιάς ή της Pistacia palaestina που μόλις έχει έρθει από τη Χίο. Ακολουθούν ο καθαρισμός και το στέγνωμα του σπόρου: όσο λιγότερη υγρασία έχει, τόσο περισσότερο χρόνο μπορεί να συντηρηθεί.
Ενα αντιπροσωπευτικό δείγμα από κάθε «ομάδα» μεταφέρεται στο εργαστήριο για να ελεγχθούν οι σπόροι ως προς όλες τις παραμέτρους τους: την περιεχόμενη υγρασία, το βάρος, την καθαρότητα και τη φυτρικότητα. Ετσι θα μπορέσουν να υπολογίσουν κατά προσέγγιση πόσα από τα σποράκια θα φυτρώσουν, κάτι που είναι ιδιαίτερα σημαντικό για την επόμενη φάση, τη φύτευση στα φυτώρια.
Πριν πάμε στο φυτώριο όπου αναπτύσσονται τα φυτά που θα ταξιδέψουν σε όλη την Ελλάδα για αναδάσωση, μπαίνουμε στο… ψυγείο (θερμοκρασία 5°) και στην κατάψυξη (θερμοκρασία -6,5°). Εδώ αποθηκεύονται σπόροι από όλα τα είδη φυτών και όλες τις περιοχές της Ελλάδας – πάντα με τη δική τους καρτέλα με τον τετραψήφιο αριθμό που τους ακολουθεί σε όλη τη διαδικασία και βρίσκεται καταγεγραμμένος σε μια βάση δεδομένων – για τις περιόδους που δεν υπάρχει πληροκαρπία. Στην ουσία πρόκειται για μια μοναδική τράπεζα σπόρων, όλοι οι σπόροι για τις αναδασώσεις όλης της Ελλάδας βρίσκονται εδώ.
Τα σποράκια που θα γίνουν δέντρα
Σε πολύ μικρή απόσταση, σε μια έκταση 344 στρεμμάτων που έχει παραχωρήσει ο Δήμος Αχαρνών, εκτείνεται το Δασικό Φυτώριο της Αμυγδαλέζας. Σήμερα, το φυτώριο παράγει περίπου 600.000 φυτά τα οποία διοχετεύονται στις αναδασώσεις. Τέσσερα Δασικά Φυτώρια σε όλη την Ελλάδα (Οργάνης και Αμβροσίας στην Ανατολική Μακεδονία και Θράκη, Λαγκαδά στη Θεσσαλονίκη και Αλιάρτου στη Μαγνησία) έχουν αναβαθμιστεί, μέσα από χρηματοδότηση από το Εθνικό Ταμείο Ανάκαμψης. Αυτά μαζί με το Φυτώριο της Αμυγδαλέζας εξυπηρετούν κατά προτεραιότητα το Εθνικό Σχέδιο Αναδάσωσης, το οποίο είναι σε πλήρη εξέλιξη στην Εύβοια (έχει σχεδόν ολοκληρωθεί), τη Θεσσαλονίκη και την Αττική (Πεντέλη όπου έχει ήδη προχωρήσει, Πάρνηθα και Λαύριο).
Πρώτη εικόνα από το φυτώριο: πευκάκια δύο ετών, καθένα στον φυτόσακό του, είναι έτοιμα να διοχετευτούν για την αναδάσωση. Γιατί κάθε φυτό χρειάζεται τον δικό του χρόνο για να αναπτυχθεί σωστά από τον σπόρο και να ωριμάσει ώστε να μπορέσει να χρησιμοποιηθεί στην αναδάσωση. Το έλατο απαιτεί τρία χρόνια, ενώ η χαλέπιος πεύκη ωριμάζει συντομότερα.
Μια μείξη χώματος τύρφης και περλίτη μπαίνει σε κάθε φυτόσακο και φυτεύονται 2-3 σπόροι (για σιγουριά) από το συγκεκριμένο φυτό. Οι φυτόσακοι με τους σπόρους αφήνονται στην… ησυχία τους (κάτω από διακριτική παρακολούθηση) για να φυτρώσουν σε συνθήκες που προσομοιάζουν με εκείνες που θα υπάρχουν εκεί όπου θα μεταφερθούν ώστε να προσαρμοστούν εύκολα. «Αν τα έχεις καλομάθει εδώ, μετά στο βουνό θα σοκαριστούν και δεν θα επιτύχουμε», μας λένε. Βλέπουμε φυτά διαφόρων ηλικιών και μεγεθών κουκουναριάς, φυτά χαλεπίου πεύκης (του κοινού πεύκου δηλαδή).
Αν φυτρώσουν όλα τα σποράκια σε έναν φυτόσακο, ακολουθεί το λεγόμενο αραίωμα και κέντημα. Οι εργάτες αφήνουν ένα φυτό σε κάθε σάκο και αφαιρούν προσεκτικά τα πλεονάζοντα. Αυτά με τη σειρά τους φυτεύονται σε κενούς φυτόσακους. Ετσι, τίποτα δεν θα πάει χαμένο.