Η χθεσινή ανακοίνωση για τον θάνατο του 22χρονου ο οποίος νοσηλευόταν επί επτά ημέρες στο Γ. Γεννηματάς, αφού κατάπιε ένα ολόκληρο μπέργκερ «αμάσητο», προκαλεί θλίψη – και προβληματισμό. Κι αυτό διότι μέσα σε δευτερόλεπτα και σε κοινή θέα η επίδειξη του «δες τι μπορώ να κάνω» μετατράπηκε σε μάχη για το οξυγόνο. Ο ίδιος σηκώθηκε πανικόβλητος, χτύπησε την πλάτη του σε κολόνα προσπαθώντας να ξεμπλοκάρει τον αεραγωγό, ενώ οι φίλοι του πάλευαν να βοηθήσουν.
Μάταια, καθώς η μάχη δυστυχώς χάθηκε. Ομως, η εικόνα ενός νεαρού ανθρώπου που παλεύει να αναπνεύσει, στο φόντο ενός στιγμιαίου «παιχνιδιού», αποτυπώνει με τον πιο σκληρό τρόπο πόσο εύκολα μια πράξη επίδειξης μπορεί να ξεφύγει από κάθε έλεγχο. Η αλήθεια είναι πως φίλος του θύματος υποστηρίζει πως δεν επρόκειτο για «challenge», αλλά για μια «συνήθεια της παρέας». Ο πατέρας του, από την άλλη, διαψεύδει κατηγορηματικά, τονίζοντας ότι δεν υπήρξε ποτέ τέτοιο στοιχείο στη συμπεριφορά του παιδιού του.
Μέσα σε αυτή τη διπλή αφήγηση, η υπόθεση αναδεικνύει με οξύ τρόπο πόσο λεπτή έχει γίνει η γραμμή ανάμεσα στο «αστείο», την πίεση της ομάδας και τις ακραίες δοκιμασίες που τροφοδοτεί η κουλτούρα του εντυπωσιασμού και της μίμησης στα social media – μια κουλτούρα όπου τα όρια θολώνουν και το ρίσκο μετατρέπεται σε νόμισμα αποδοχής.
Ο «ηθικός πανικός»
Μήπως όμως, πέρα από την αίσθηση του ριψοκίνδυνου, τα συγκεκριμένα περιστατικά αναδεικνύονται στη δημόσια σφαίρα με την έννοια του «ηθικού πανικού» – μια υπερβολική, συλλογική κοινωνική αντίδραση σε μια ομάδα ή συμπεριφορά που θεωρείται απειλή για τις κυρίαρχες αξίες; Μια στάση, δηλαδή, που συχνά τροφοδοτείται από μέσα ενημέρωσης και οδηγεί σε δυσανάλογο φόβο ή μέτρα σε σχέση με τον πραγματικό κίνδυνο;
Οπως επισημαίνει η καθηγήτρια του Τμήματος Επικοινωνίας και ΜΜΕ του ΕΚΠΑ Λίζα Τσαλίκη, ήδη από τον 19ο αιώνα, όταν κατασκευάζεται κοινωνικά και η έννοια της παιδικότητας και της νεότητας, τέτοιες πρακτικές προκαλούν ανησυχία, ενόχληση και φόβο. Σαν να πρόκειται για κάτι που είτε είναι επικίνδυνο είτε διαταράσσει τις καθωσπρέπει πρακτικές. Η Τσαλίκη σημειώνει πως στα τέλη του 19ου αιώνα υπήρχε ανησυχία για το τι θα συμβεί με την κατανάλωση ή υπερκατανάλωση παγωτού από νεαρά κορίτσια ή ακόμη πόσο τολμηρά και ριψοκίνδυνα θεωρούνταν όσα κορίτσια έκαναν έλκηθρο – γι’ αυτό, μάλιστα, έπρεπε να συνοδεύονται από κάποιον «προστάτη», αδελφό ή πατέρα. Στη σύγχρονη εποχή μια τέτοια πρακτική που προκαλεί ηθικό πανικό είναι τα «challenges» στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης.
«Ο φόβος έχει μετατοπιστεί στα social media και στο τι θα ξεπατικώσουν από εκεί τα παιδιά» λέει. Υπογραμμίζει δε ότι ένας λόγος που προκαλείται τόσο μεγάλη ανησυχία είναι το γεγονός ότι αντιμετωπίζουμε τους νέους ως άβουλα όντα που μπορεί πολύ εύκολα να παρασυρθούν, παραβλέποντας τις ικανότητές τους, τη σκέψη τους, αλλά και τις ψηφιακές «δεξιότητες» που διαθέτουν. Η ίδια καταλήγει ότι δεν πρέπει να παραβλέπουμε το γεγονός πως η τάση των νέων να επιδίδονται σε ριψοκίνδυνες πρακτικές συνάδει με την ίδια την ηλικία τους και δεν αποτελεί καινούργιο φαινόμενο που πρέπει να εγείρει «ηθικούς πανικούς».
Οι πιο θανατηφόρες δοκιμασίες
Τα νεαρά άτομα, κυρίως στις εφηβικές ηλικίες, ήταν, είναι και θα είναι ιδιαίτερα επιρρεπή στην έκθεση σε κίνδυνο. Για κάποιους, η αδρεναλίνη και η επιβεβαίωση από τον κοινωνικό περίγυρο που μπορούν να προσφέρουν δοκιμασίες σαν αυτές που κυκλοφορούν στα social media είναι η επιβράβευσή τους. Για άλλους, αποτελούν μια κραυγή απόγνωσης σε μια περίοδο της ζωής τους που συχνά συνδέεται με ψυχολογικά προβλήματα, με την αναζήτηση ταυτότητας και με την κοινωνική απομόνωση.
Η Γαλάζια Φάλαινα (Blue Whale)
Η Γαλάζια Φάλαινα είναι πιθανότατα η δοκιμασία που έχει προκαλέσει τις πιο εκτεταμένες συζητήσεις. Πρόκειται για μια δοκιμασία 50 ημερών με τελικό προορισμό τον θάνατο, που ξεκίνησε το 2013 στη Ρωσία. Οι «υποψήφιοι» προσεγγίζονταν από τους νεαρούς που οργάνωναν τη δοκιμασία μέσω μηνυμάτων σε μέσα κοινωνικής δικτύωσης και λάμβαναν εντολές για αυτοτραυματισμό. Στην 50ή ημέρα, η δοκιμασία είναι αυτή της αυτοκτονίας.
Δεν είναι βέβαιο από πού προκύπτει το όνομα: κάποιοι το αποδίδουν σε ένα ροκ τραγούδι, ενώ άλλοι το συνδέουν με τη συμπεριφορά των φαλαινών που επιλέγουν να πάνε σε μια ήσυχη παραλία μόνες για να πεθάνουν. Ο αριθμός των ζωών που κόστισε η Γαλάζια Φάλαινα παραμένει ασαφής. Αρχικά είχε αναφερθεί ότι 130 άτομα είχαν αυτοκτονήσει στη Ρωσία και ότι ο συνολικός αριθμός των νεκρών παγκοσμίως ξεπερνά τους 300 – κάτι που αμφισβητείται. Πάντως, έχει καταγραφεί σχετικό περιστατικό και στην Ελλάδα το 2017, όταν μια 15χρονη από την Κατερίνη προέβη σε αυτοτραυματισμούς με ξυράφι και κατανάλωσε υπνωτικά χάπια ύστερα από συνομιλία σε μέσα κοινωνικής δικτύωσης, καταλήγοντας στο νοσοκομείο – ευτυχώς η ζωή της δεν κινδύνεψε.
Το 2016 συνελήφθη στη Ρωσία ο 21χρονος Φίλιπ Μπουντέικιν ως «ιθύνων νους», μεταξύ άλλων, πίσω από τη Γαλάζια Φάλαινα. Παραδέχθηκε την ενοχή του και ισχυρίστηκε ότι οι ενέργειές του οδήγησαν στον θάνατο τουλάχιστον 16 κορίτσια στην εφηβεία. Μάλιστα, δεν δίστασε να πει σε δημοσιογράφους ότι τα θύματα «δεν είχαν αξία για την κοινωνία». Εναν χρόνο αργότερα, συνελήφθη στη Μόσχα ο Ιλια Σιντόροφ, που έστελνε εντολές για τη δοκιμασία σε 32 παιδιά. Τον Ιούνιο του 2018, συνελήφθη ο Νικίτα Νεαρόνοφ ως ακόμα ένας οργανωτής της Γαλάζιας Φάλαινας, ο οποίος είχε «παγιδεύσει» τουλάχιστον 10 κορίτσια, εκ των οποίων ορισμένα οδηγήθηκαν μέχρι την αυτοκτονία.
Οι δοκιμασίες της ασφυξίας
Οι πιο συνηθισμένες δοκιμασίες είναι τα λεγόμενα blackout challenges που προκαλούν νεαρά άτομα σε τεχνητή ασφυξία μέχρι να λιποθυμήσουν. Πρόκειται για μία από τις παλαιότερες δοκιμασίες, που προϋπάρχει των μέσων κοινωνικής δικτύωσης και έχει κοστίσει τη ζωή σε πολλά παιδιά, κυρίως έφηβα αγόρια. Υπολογίζεται ότι στις ΗΠΑ τέτοιες δοκιμασίες – εκτός social media – οδήγησαν στον θάνατο τουλάχιστον 82 παιδιά 6-19 ετών από το 1995 έως το 2007, σύμφωνα με το Κέντρο Ελέγχου Ασθενειών (CDC).
Τα τελευταία χρόνια οι δοκιμασίες ασφυξίας έχουν κάνει ένα ισχυρό comeback μέσω των social media, κυρίως του TikTok. Σύμφωνα με σχετική αναφορά του Bloomberg, τουλάχιστον 20 παιδιά από διαφορετικές χώρες έχασαν τη ζωή τους την ώρα που κατέγραφαν σε βίντεο τη δοκιμασία, από τις αρχές του 2021 έως τα μέσα του 2022. Εξ αυτών, τα 15 παιδιά ήταν κάτω των 12 ετών. Τον Μάιο του 2022, ένας 12χρονος αυτοκτόνησε στα Κάτω Πατήσια, με τις Αρχές να εξετάζουν το ενδεχόμενο να επρόκειτο για τέτοια δοκιμασία, χωρίς ωστόσο αυτό να έχει καταστεί σαφές.
Τον περασμένο Φεβρουάριο, οι γονείς τεσσάρων παιδιών από το Ηνωμένο Βασίλειο κατέθεσαν μήνυση κατά του TikTok, ισχυριζόμενοι ότι τα παιδιά τους, ηλικίας από 12 έως 14 ετών, έχασαν τη ζωή τους στο πλαίσιο δοκιμασιών ασφυξίας. Αν τα δικαστήρια τους δικαιώσουν, θα πρόκειται για μια ιστορική απόφαση που ενδέχεται να οδηγήσει τις πλατφόρμες των μέσων κοινωνικής δικτύωσης να λάβουν μέτρα για την απαγόρευση τέτοιου περιεχομένου.
Τα «αστεία»…
Τα παραπάνω παραδείγματα, καθώς και δοκιμασίες κατάποσης απορρυπαντικών, είναι σίγουρα τα πιο επικίνδυνα και έχουν μεγαλύτερη πιθανότητα να οδηγήσουν ένα παιδί στον θάνατο. Ωστόσο, όπως αποδεικνύει και η περίπτωση του 22χρονου, δεν θα πρέπει να αγνοείται ο κίνδυνος που προκύπτει από «αθώες» και «αστείες» δοκιμασίες, όπως είναι το μπέργκερ με μία μπουκιά ή ακόμα και η γνωστή δοκιμασία της κανέλας (cinnamon challenge).
Στη δοκιμασία της κανέλας, το άτομο πρέπει να καταπιεί μια κουταλιά της σούπας κανέλα σε σκόνη. Το αποτέλεσμα είναι συχνά αρκετά αστείο, καθώς τα «πειραματόζωα» πνίγονται από την κανέλα και βήχουν ασταμάτητα, βγάζοντας καφετί καπνούς. Τα σχετικά βίντεο που κυκλοφορούν στο Διαδίκτυο, με ανθρώπους κάθε ηλικίας να εκτελούν τη δοκιμασία, συγκεντρώνουν εκατομμύρια θεάσεις. Ωστόσο, ακόμα και αυτή η δοκιμασία ενέχει σημαντικούς κινδύνους και έχει προκαλέσει σημαντικά αναπνευστικά προβλήματα σε αρκετούς… άτυχους «θαρραλέους».