Δεν ξέρω γιατί, εδώ και πολύ καιρό, φέρνοντας στο μυαλό μου τον Αλέξανδρο Τομπάζη, έρχεται στη μνήμη μου το αέρινο έργο της εικαστικού Μαρίας Λοϊζίδου, με τα αιθέρια αιωρούμενα πέπλα και με τίτλο «L’ Apparition des anges» / «Αγγελοι φανερωμένοι», που εντάχθηκε μαζί με άλλα έργα τέχνης, με πρωτοβουλία του Τομπάζη, στην εκκλησία της Αγίας Τριάδας της Φάτιμα στην Πορτογαλία στη μέση μιας πλατείας, που συγκεντρώνει 500.000 προσκυνητές. Εργο σημαντικό και μεγαλειώδες, διεθνούς ακτινοβολίας, που πραγματοποιήθηκε ύστερα από δέκα χρόνια συνεχούς παρουσίας του, μαζί με τον συνεργάτη του αρχιτέκτονα Σταύρο Γυφτόπουλο.
Ολο αυτό το ικανό διάστημα, που δυστυχώς ο Αλέξανδρος απείχε, βυθισμένος στη δική του απρόσμενη σιωπή, η παρουσία του για μένα ήταν έντονα αισθητή, σαν ένα πνεύμα, σαν ένα «πέπλο» που αιωρείται στον ουρανό, σταθερά προσδεδεμένο με την αρχιτεκτονική και την τέχνη.
Με την αναγγελία του θανάτου του, ένοιωσα αυτό το έργο, το κεντημένο χειροποίητο πέπλο, να αποκολλάται αίφνης από τη δομή της εκκλησίας και να υπερυψώνεται στους ουρανούς ήρεμα και αργά, αφήνοντας πίσω του ένα κενό ανάμεσα στις πτυχές της στιβαρής και εμβληματικής αρχιτεκτονικής του, που είναι συνδεδεμένη και με την αγάπη του στην τέχνη. Μιας αρχιτεκτονικής που επεδίωξε να φιλοξενεί το πνεύμα και να δημιουργεί την ατμόσφαιρα που θα έκανε τους χρήστες να νιώσουν την υπέρβαση από την κοσμική πραγματικότητα στην ουράνια πνευματικότητα.
Ηξερε ο Αλέξανδρος, ως επίμονος και χαρισματικός ζωγράφος από τα νεανικά του χρόνια και ως αρχιτέκτονας, να συνδέει, να παντρεύει την αρχιτεκτονική με την τέχνη με ένα δικό του τρόπο τιμώντας και συνεργαζόμενος με σημαντικούς καλλιτέχνες, χτίζοντας από κοινού σημαντικά έργα.
Αλλωστε, στις αμέτρητες ταξιδιωτικές του περιπέτειες, ξυπνούσε νωρίς, ζωγραφίζοντας τοπία και τόπους, καταγράφοντας παράλληλα και φωτογραφικά ξεχωριστές εικόνες που τον συγκινούσαν και τις μοιραζόταν μέσα από εκθέσεις, αλλά και προβολές, παρουσία φίλων και συνεργατών που τιμούσε με τον δικό του τρόπο.
Σε μια εποχή που τιμούσε το γραφείο μας με μια μακρόχρονη και γόνιμη συνεργασία που ξεκίνησε το 2000, τηλεφωνούσε συχνά νωρίς το πρωί. Ηξερα ότι πήγαινε πρώτος στο γραφείο, που ήταν πλημμυρισμένο με μακέτες και έργα τέχνης και επικοινωνούσε με τους συνεργάτες του οργανώνοντας το πρόγραμμα της ημέρας.
Με την ευγένεια και τον τρόπο του, δημιουργώντας με την καλημέρα του ένα κλίμα ηρεμίας, χωρίς την παραμικρή ένταση ή άγχος, μεθοδεύαμε τις επόμενες κινήσεις της ημέρας, τις συναντήσεις μας, τα σχέδια που έπρεπε να προχωρήσουν.
Εσωστρεφής, ολιγόλογος και εξαιρετικά ευγενής, ζητούσε πάντα και τη δική μου άποψη, που συχνά αποδεχόταν με μία ενθάρρυνση, προσθέτοντας εν ηρεμία τις δικές του προτάσεις, πάντα εποικοδομητικές και επί της ουσίας, δημιουργώντας ένα αίσθημα ευθύνης για τη μέγιστη δυνατή προσπάθεια για την επίτευξη του στόχου.
Σε ενδυνάμωνε χωρίς να σε υποχρεώνει, σαν συνοδοιπόρος που αγωνιά και σε στηρίζει με μια αξιοπρέπεια και μια γενναιοδωρία αισθημάτων και απλόχερες ανταμοιβές.
Στο ίδιο κλίμα, όταν καθισμένοι δίπλα δίπλα στο σχεδιαστήριο, μπροστά στα υπό επεξεργασία σχέδιά μας, σε άφηνε να ξεδιπλώνεις τις σκέψεις σου και με διακριτικά σχόλια και ευαίσθητα σκίτσα συμπλήρωνε και κατηύθυνε τη σύνθεση, χωρίς καμία πρόθεση να επιβάλει, αλλά να συνθέσει, να συνεργαστεί πάντα με το χαμόγελο και ενίοτε με μια τρυφερή χειρονομία.
Αυτό που επίσης δεν είναι ευρύτερα γνωστό, είναι ότι ο Τομπάζης εργάστηκε μαζί με τον Δημήτρη Φιλιππίδη στο Γραφείο Δοξιάδη, ως προσωπικός βοηθός του Κωνσταντίνου Δοξιάδη, από τον οποίο διδάχτηκε και την οργάνωση ενός μεγάλου γραφείου.
Τη γνώση αυτή και την εμπειρία ανέπτυξε στη συνέχεια, οργανώνοντας εξ αρχής το σημαντικότερο και το πιο οργανωμένο δικό του αρχιτεκτονικό γραφείο στην Ελλάδα, που ξεχωρίζει επί δεκαετίες και συνεχίζει επάξια με την παρουσία και την ευθύνη της κόρης του Δέσποινας, που ανέλαβε τα ηνία σε μια δύσκολη εποχή της κρίσης και κατάφερε να το κρατήσει ζωντανό, μαζί με επιλεγμένους συνεργάτες.
Σε όλα αυτά τα χρόνια, μέσα από τις πολλαπλές συνεργασίες που ανέπτυξε με νέους αρχιτέκτονες, κατάφερε να τους μεταλαμπαδεύσει τις οργανωτικές του γνώσεις, δίνοντάς τους μάλιστα και τις δυνατότητες να καθιερωθούν στη συνέχεια με τα δικά τους γραφεία.
Ηταν ο πρώτος που ουσιαστικά ξεκίνησε και καθιέρωσε τη συστηματική μελέτη εφαρμογής, δηλαδή τη συγκροτημένη αναλυτική μελέτη των κατασκευαστικών σχεδίων και των λεπτομερειών, που είναι απολύτως απαραίτητα για τη σωστή υλοποίηση κάθε αρχιτεκτονικού έργου.
Παράλληλα, μας υπενθύμιζε πάντα ότι πρέπει να προσεγγίζουμε την αρχιτεκτονική με μετριοφροσύνη και ελάχιστη αλαζονεία ή εγωϊσμό.
Η πορεία που χάραξε και τα επιτεύγματα του σημαντικού αυτού πρωτοπόρου έλληνα αρχιτέκτονα, στη βιοκλιματική αρχιτεκτονική είναι γνωστά. Ξεκινώντας από τον περίφημο πύργο «Δίφρος» ένα αντισυμβατικό και τεχνολογικά καινοτόμο συγκρότημα διαμερισμάτων στο Χαλάνδρι (1974), η πορεία συνεχίζεται μέχρι σήμερα, 50 χρόνια μετά, επάξια από τους συνεργάτες του, με τελευταίο δείγμα τη συνεργασία του γραφείου του με το γραφείο του David Chipperfield στην πρόταση για το Νέο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο.
Ο Τομπάζης που λάτρεψε την αρχιτεκτονική, συχνά μας υπενθύμιζε τη ρήση του Κομφούκιου: «Διάλεξε μια απασχόληση που να σου αρέσει και δεν θα έχεις να δουλέψεις ούτε μια ώρα την υπόλοιπη ζωή σου».
Ο Γιώργος Τριανταφύλλου είναι αρχιτέκτονας