Με μεγάλη χαρά έμαθα προσφάτως ότι τα κινηματογραφικά σεμινάρια που ο φίλος και συνάδελφος Χρήστος Μήτσης παραδίδει στον πολιτιστικό οργανισμό «Ανοιχτή Τέχνη» στο Σύνταγμα θα κλείσουν φέτος τα έκτα τους γενέθλια. Ο κριτικός κινηματογράφου του περιοδικού «Αθηνόραμα» εγκαινίασε αυτή τη σειρά σεμιναρίων με στόχο «μια αναδρομή στην κινηματογραφική ιστορία, προσβάσιμη σε όλους», με τα σεμινάριά του να έχουν τη λογική ενός συνδυασμού της οπτικής του ιστορικού, του κοινωνιολόγου, αλλά και του απλού σινεφίλ σε συνάρτηση με την οπτική ενός έμπειρου κριτικού κινηματογράφου, ο οποίος μάλιστα θεωρείται από τους αρκετά αυστηρούς.
Σε μία από τις ενότητες των σεμιναρίων, ο Χ. Μήτσης κάνει αναδρομές σε μεγάλους σκηνοθέτες του παγκόσμιου κινηματογράφου, ανάμεσα στους οποίους ο Γερμανός Φριτς Λανγκ (Μετρόπολις), ο Βρετανός Αλφρεντ Χίτσκοκ (Ψυχώ), ο Σουηδός Ινγκμαρ Μπέργκμαν (Περσόνα), οι Αμερικανοί Στάνλεϊ Κιούμπρικ (Το κουρδιστό πορτοκάλι) και Ορσον Γουέλς (Ο Πολίτης Κέιν), ο Πολωνός Ρομάν Πολάνσκι (Το μωρό της Ρόζμαρι) και ο Ιταλός Μικελάντζελο Αντονιόνι (Blow up). Ολοι αυτοί οι δημιουργοί υποτίθεται ότι αποτελούν πυλώνες της 7ης Τέχνης και τα έργα τους ναυαρχίδες στον κόσμο των νέων δημιουργών που θέλουν να συμβάλουν και αυτοί στην ανάπτυξη του κινηματογραφικού μέσου.
Διαβάζοντας όμως με την αγνή χαρά του αιώνιου σινεφίλ όλα αυτά τα ονόματα στην ανακοίνωση των σεμιναρίων, ξαφνικά «πάγωσα» και αναρωτήθηκα αν έχει αλήθεια νόημα.
Γιατί;
Διότι θυμήθηκα ένα περιστατικό που επίσης σχετικά πρόσφατα μου διηγήθηκε ένας άλλος φίλος, σκηνοθέτης, ο οποίος διδάσκει κινηματογράφο σε ιδιωτική σχολή. Ο εν λόγω φίλος – ας τον αποκαλέσουμε «Χ» – βρέθηκε στη δυσάρεστη θέση του «υπόλογου» επειδή έχοντας επιλέξει για ένα μάθημά του ταινίες ενός σημαντικότατου ευρωπαίου σκηνοθέτη που διέπρεψε στη δεκαετία του 1970, προκάλεσε δυσαρέσκεια σε μια μερίδα μαθητών λόγω της θεματολογίας των ταινιών του.
Οι μαθητές θεώρησαν ανεπίτρεπτο που ο «Χ» τους παρουσίασε αυτές τις ταινίες, των οποίων το περιεχόμενο είναι «μη πολιτικά ορθό και εναντίον των κοινωνικών συνθηκών και της ηθικής που επιβάλλει η εποχή μας». Μάλιστα, δεν άφησαν τη δυσαρέσκειά τους στην τάξη αλλά τη μετέφεραν στη διεύθυνση της σχολής η οποία, τρόπον τινά, επέπληξε τον «Χ» για την επιλογή του! Οταν ο φίλος μου μού διηγήθηκε την ιστορία δεν ήξερα αν έπρεπε να γελάσω ή να κλάψω. Σίγουρα στενοχωρήθηκα πολύ, τα πικρά δάκρυα μέσα μου ήταν πολύ περισσότερα ακόμα και από εκείνα της Πέτρα Φον Καντ. Και δεν σταμάτησα να το σκέφτομαι. Το ξαναθυμήθηκα για τα καλά όταν κατά τη διάρκεια του περασμένου καλοκαιριού, μια ελληνική εταιρεία διανομής παρουσίασε σε επανέκδοση ταινία τού εν λόγω σκηνοθέτη που όχι μόνο θεωρείται κλασική, αλλά ήταν και μία από εκείνες τις «απαγορευμένες» που είχε επιλέξει ο «Χ» για το μάθημά του! Ταινία του ιδίου δηλαδή σκηνοθέτη του οποίου το έργο, σύμφωνα με τη γνώμη των μελλοντικών κινηματογραφιστών μαθητών του «Χ», θα έπρεπε αν όχι να πεταχτεί στον Καιάδα, να σβηστεί από τη μνήμη, που βέβαια είναι το ίδιο πράγμα.
Η συζήτηση με τον «Χ» με έβαλε σε σκέψεις. Αναρωτιέμαι, πρώτον, τι μπορεί να σημαίνει «ηθική» της εκάστοτε εποχής και, δεύτερον, ποιον ρόλο μπορεί να παίξει απέναντι στην Ιστορία, όχι μόνο του κινηματογράφου αλλά γενικότερα. Η Ιστορία είναι κάτι δεδομένο – έχει συμβεί και καταγραφεί. Η ηθική, απ’ ό,τι φαίνεται, αλλάζει σαν τη μόδα. Αν πρέπει να σβήσουμε γεγονότα του παρελθόντος που δεν μας βολεύουν γιατί δεν συνάδουν με την ηθική έτσι όπως διαμορφώνεται στην εκάστοτε εποχή, τότε θα χαθεί η μπάλα, και μαζί της η ίδια η έννοια του παρελθόντος.
Θυμίζω ότι πριν από μερικά χρόνια δημιουργήθηκε θόρυβος στις ΗΠΑ σχετικά με τη συχνή χρήση «nigger» (νέγρος) στην κλασική ταινία «Οσα παίρνει ο άνεμος», παραγωγής 1939. Είναι ανεπίτρεπτο, κάποιοι είπαν, να υπάρχει αυτός ο εντελώς ρατσιστικός όρος στην ταινία. Υπήρξε μάλιστα η ιδέα να… αφαιρεθεί μέσω τεχνικής επεξεργασίας η λέξη «nigger» από τις σκηνές της ταινίας όπου χρησιμοποιείται και να αντικατασταθεί με κάτι άλλο. Μα εφόσον η Ιστορία λέει ότι ρατσισμός υπήρχε την εποχή του Εμφυλίου στην Αμερική (ήταν ένας από τους λόγους που… έγινε ο Εμφύλιος!) και ότι το «nigger» ήταν λέξη της καθομιλουμένης, δεν θα ήταν… ανήθικο να το παραβλέψουμε σαν να μην υπήρχε; Μια από τις ομορφότερες ταινίες όλων των εποχών είναι το «Orfeu Negro» (1959) του Μαρσέλ Καμί. Τι θα πρέπει να κάνουμε σήμερα; Να του αλλάξουμε τίτλο;
Η κοινή λογική λέει ότι αυτό που οφείλουμε να κάνουμε είναι να γνωρίζουμε την Ιστορία και φιλτράροντάς την να επιλέγουμε αυτό που μας ταιριάζει, απορρίπτοντας αυτό που δεν μας ταιριάζει. Και όσο για τους μαθητές του φίλου μου του «Χ», ίσως θα πρέπει να σκεφτούν ότι αρνούμενοι την ίδια την ύπαρξη των ταινιών που επέλεξε να τους δείξει ο καθηγητής τους επειδή δεν τους αρέσει το περιεχόμενό τους, θα εγκλωβιστούν σε μια μορφή καλλιτεχνικής ανελευθερίας. Και ένας καλλιτέχνης για να είναι καλλιτέχνης πρέπει, κατ’ αρχάς, να αισθάνεται ελεύθερος.