Σε όλες τις έρευνες γνώμης οι πολίτες διακατέχονται από προσωπική οικονομική ανασφάλεια. Ταυτόχρονα εκφράζουν διάχυτο φόβο για τη διεύρυνση των οικονομικών ανισοτήτων και θεωρούν ότι απειλούνται από τη φτώχεια. Αν όμως εξεταστούν τα στατιστικά στοιχεία, οι φόβοι και φοβίες φαίνονται αβάσιμα: Τα εισοδήματα αυξάνονται με ρυθμούς ιστορικά υψηλούς. Τα στοιχεία της ΕΛΣΤΑΤ δείχνουν ότι η φτώχεια μειώνεται. Το ίδιο και η ανισότητα.
Τι συμβαίνει; Ευημερούν οι αριθμοί και όχι οι άνθρωποι; Αλλο ένα επίτευγμα των Greek statistics; Στατιστικός μηδενισμός ή ομαδική παράκρουση;
Μάλλον πρέπει να είναι το τελευταίο, αφού αντίστοιχα ευρήματα απαντώνται σε έρευνες από τις ΗΠΑ, τη Βρετανία, τη Γερμανία και σε πλήθος άλλες αναπτυγμένες χώρες. Εμείς δεν αποτελούμε εξαίρεση.
Η οικονομική επιστήμη οικοδομεί τη θεωρία της σε υπόβαθρο ατομικού ορθολογισμού. Η πιο βασική παραδοχή είναι ότι όσο περισσότερο τόσο προτιμότερο και με αυτή την έννοια καλύτερο. Σε αυτό το θεώρημα βασίζονται η μεθοδολογία και η ερμηνεία βασικών δεικτών όπως το Ακαθάριστο Εγχώριο Προϊόν (το ΑΕΠ). Αν φύγουμε από τα θεωρητικά οικονομικά, η κοινωνική αλληλεγγύη δικαιολογείται ως φροντίδα για την ευημερία των άτυχων και των ευάλωτων. Οι απόψεις κόντρα στην πραγματικότητα φαίνεται να παραβαίνουν αυτούς τους θεμελιώδεις κανόνες.
Ενα αντίστοιχο παράδοξο ανέδειξε ένα πείραμα μεταξύ φοιτητών Οικονομικών προβεβλημένου αμερικανικού πανεπιστημίου. Ερωτήθηκαν αν θα προτιμούσαν να είναι πλούσιοι σε φτωχή χώρα ή φτωχοί σε πλούσια χώρα. Το δίλημμα γίνεται αιχμηρό, αφού, σύμφωνα με την εκφώνηση, οι πλούσιοι στη φτωχή χώρα είχαν χαμηλότερο εισόδημα από τους φτωχούς στην πλούσια. Τα συγκεκριμένα νούμερα ήταν Α: (Εσύ έχεις €5.000 όταν ο μέσος όρος χώρας €3.000) και Β: (Εσύ έχεις €10.000 όταν ο μέσος όρος χώρας €15.000). Οι φοιτητές, με μεγάλη πλειοψηφία, προτίμησαν το Α (πλούσιοι στη φτωχή) παρά το Β (φτωχοί στην πλούσια). Ετσι ισχυρίζονταν ότι προτιμούσαν να ζουν με €5.000 παρά με €10.000, φτάνει οι άλλοι να ήταν σε χειρότερη θέση.
Σε αραβική χώρα, κλιμάκιο που χορηγούσε αντισυλληπτικά χάπια σε χωριά διαπίστωσε ότι συγκεκριμένη κυρία, αν και κατανάλωνε πολλά χάπια, έμενε επανειλημμένα έγκυος. Ερευνα διαπίστωσε ότι η αναποτελεσματικότητα οφειλόταν στο ότι τάιζε τα χάπια στα κρυφά την αγελάδα του γείτονά της, προκειμένου να στερέψει το γάλα της. Προσέγγισε έτσι το δικό μας ανέκδοτο, που κάποιος ζητούσε από τον Θεό να ψοφήσει η κατσίκα του γείτονα.
Τι κοινό έχουν τα παραδείγματα; Πολλοί ενδιαφέρονται όχι για τη δική τους ευημερία, αλλά για τη θέση τους σχετικά με άλλους. Το σχετικό και όχι το απόλυτο εισόδημα. Δεν λένε «όχι» σε αύξηση του δικού τους εισοδήματος, αλλά τους πειράζει αν άλλοι είναι πιο τυχεροί.
Πώς ερμηνεύεται αυτό το αρχικό παράδοξο της εκφραζόμενης δυσφορίας; Τα εισοδήματα αυξάνονται για όλους, αλλά για κάποιους περισσότερο από άλλους. Κερδισμένοι είναι οι φτωχοί (αλλιώς δεν θα μειωνόταν η φτώχεια). Κερδισμένοι επίσης ίσως είναι οι δισεκατομμυριούχοι (ο αριθμός των οποίων αυξάνεται), όπως και το ανώτερο 1% του ελληνικού πληθυσμού (κρίνοντας από την επιδεικτική κατανάλωση). Σχετικά, αν και όχι απόλυτα, χαμένοι είναι τα μέλη της μεσαίας τάξης. Το δικό τους εισόδημα αυξάνεται. Ομως από τη μια πλευρά βλέπουν το όνειρο να φτάσουν και αυτοί το 1% να απομακρύνεται. Από την άλλη, οι φτωχότεροι τους πλησιάζουν απειλητικά.
Τα μεσαία στρώματα αισθάνονται να συμπιέζονται. Το ότι η δυσφορία που εξωτερικεύουν διαψεύδεται από την πραγματικότητα τους καθιστά ακόμη πιο ευάλωτους στις σειρήνες του λαϊκισμού – που τους προσφέρουν απλόχερα εύκολους ενόχους σε ανύπαρκτο έγκλημα.
Ο Πλάτων Τήνιος είναι οικονομολόγος, καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Πειραιά.