ΔΙΑΦΟΡΑ πρόσφατα διεθνή γεγονότα έχουν επαναφέρει την συζήτηση που αφορά τη διαχρονική σχέση δημοκρατίας, θρησκείας και πολιτικής. Αναφερόμαστε παρακάτω σε τρία απτά πρόσφατα παραδείγματα.
Το πρώτο αφορά τα δραματικά γεγονότα στη Συρία, που σχετίζονται με την γρήγορη κατάρρευση του καθεστώτος Άσαντ και την ανάληψη της εξουσίας από μια κυβέρνηση όπου το στοιχείο του ισλαμικού φονταμενταλισμού είναι πέρα από πρόδηλο.
Η μη ύπαρξη ενός πλαισίου προστασίας των ατομικών και συλλογικών αστικών και πολιτικών δικαιωμάτων στην Συρία, όρος απαράβατος σε μια ευνομούμενη δημοκρατία, θέτει εν αμφιβόλω τη βιωσιμότητα των πολύπαθων Ελληνορθόδοξων πληθυσμών της Συρίας, όπως και των Αλεβιτών που αρχικώς είχαν διασωθεί όταν η Ρωσία και εν μέρει και η Δύση είχαν παρέμβει στρατιωτικά στην περιοχή (Σεπτέμβριος 2015 – ) με σκοπό την αναχαίτηση των τζιχαντιστών, οι οποίοι επεδίωκαν την δημιουργία μιας νέας γεωπολιτικής πραγματικότητας στην περιοχή. Οι τζιχαντιστές επανήλθαν τώρα (Δεκέμβριος 2024), ανατρέποντας τον Άσαντ με την παρασκηνιακή αλλά συνάμα και κομβική παρέμβαση και βοήθεια της Τουρκίας.
Γενικότερα, φαίνεται δύσκολη η εγκαθίδρυση σταθερών δημοκρατιών σε πολλές μουσουλμανικές χώρες, σε μερικές μάλιστα όπου επικρατούν σκληρά θεοκρατικά καθεστώτα (Ιράν, Αφγανιστάν και από τον Δεκέμβριο του 2024 και Συρία, κλπ.) ή έστω και ημι-θεοκρατικά (Σ. Αραβία).
Το δεύτερο παράδειγμα έρχεται από την Ευρώπη. Αρκεί και μόνο να θυμηθούμε την ονομασία πολιτικών κομμάτων ως χριστιανοδημοκρατικών στις δυτικές δημοκρατίες, όπως στην Γερμανία, (CDU και CSU), στην Ιταλία κλπ., προφανώς στην αρχή, σε αντιπαράθεση με τα “άθεα” κομμουνιστικά κόμματα.
Το τρίτο παράδειγμα είναι οι πρόσφατες εκλογές στις ΗΠΑ, όπου επικράτησε το ρεπουμπλικανικό κόμμα, υπό την ηγεσία του Ντόναλντ Τραμπ. Αξίζει να σημειωθεί πως o νέος Πρόεδρος Τραμπ υποστήριξε ανοικτά την επιστροφή στις παραδοσιακές αξίες «που έκαναν κατά το παρελθόν την Αμερική μεγάλη». Και βέβαια, μέσα σε αυτές περιλαμβάνονται οι χριστιανικές αξίες της προτεσταντικής ηθικής των ΗΠΑ. Επιπλέον, η ισχυρή στάση του κατά της λεγόμενης ‘woke κουλτούρας’ (που ενορχηστρωμένα υποστηρίχθηκε από τους «προοδευτικούς διανοούμενους» κυρίως της βορειοανατολικής ακτής των ΗΠΑ, που δεν υπάρχει καμία αμφιβολία πως φέρουν συγκεκριμένο πολιτικό χρώμα), και οι υποσχέσεις του να αναμορφώσει το αμερικανικό εκπαιδευτικό σύστημα, μειώνοντας σημαντικά (ή και εξαλείφοντας πλήρως) τη χρηματοδότηση για ιδρύματα που προωθούν τα ζητήματα για την ταυτότητα φύλου και τον «δομικό ρατσισμό», έπαιξαν σημαντικό ρόλο ως προς την πολιτική κρίση και τελική πολιτική επιλογή μεγάλου μέρους των Αμερικανών πολιτών, που υποστήριξαν ανοικτά τις επιλογές του νέου Προέδρου, που ορκίσθηκε στις 20 Ιανουαρίου 2025.
Ένα επιπλέον πολύ ενδιαφέρον θέμα είναι η σχέση δημοκρατίας και θρησκείας μέσα και από το πρίσμα της οικονομίας, κάτι που αναδεικνύεται από σημαντικούς στοχαστές, όπως ο Άνταμ Σμίθ, που ήταν καθηγητής Ηθικής Φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο της Γλασκόβης, και διαπερνά μέσα από σημαντικά έργα, όπως η «Προτεσταντική Ηθική» του Μαξ Βέμπερ. Η προσέγγιση αυτής της σχέσης προϋποθέτει μια εκτενέστερη ανάλυση, που εκφεύγει από την στόχευση μας εδώ.
Όπως υποστηρίζουμε με ένα ακόμη παράδειγμα παρακάτω, η σχέση θρησκείας, δημοκρατίας και πολιτικής είναι καθοριστική από τους αρχαίους χρόνους ως σήμερα.
Γιατί η πρώτη καταγεγραμμένη δημοκρατία δημιουργήθηκε στην Αρχαία Ελλάδα και όχι πουθενά αλλού;
Ήταν ένα μοντέλο διακυβέρνησης με μοναδικά χαρακτηριστικά, που αποτέλεσε αντικείμενο θαυμασμού κατά το παρελθόν, αλλά και στο παρόν.
Η εξήγηση που δίνουμε σε πολλές δημοσιεύσεις μας (όπως στα βιβλία μας «Δημοκρατία και Οικονομία» (Ενάλιος 2015), «Οικονομία Πόλεμος και Θεσμοί» (Ενάλιος 2018) και «Η Καθημερινή ζωή στην Αρχαία Αθήνα (Ενάλιος 2021)) είναι πως η αρχαία ελληνική θρησκεία ήταν μια από τις προϋποθέσεις που συνετέλεσαν στη δημιουργία της δημοκρατίας. Η αρχαία ελληνική θρησκεία δεν ήταν θρησκεία αποκάλυψης, όπως η εβραϊκή, ή η αρχαία ιρανική, η ισλαμική ή και ο χριστιανισμός. Στην αρχαία ελληνική θρησκεία δεν υπάρχουν θεϊκοί νόμοι – θεϊκές εντολές, όπως εκείνες που δόθηκαν στον Μωυσή. Υπάρχουν ιερείς και ιέρειες, αλλά δεν λαμβάνουν μέρος στη διακυβέρνηση σε αντίθεση πχ. με το ιερατείο της Αρχαίας Αιγύπτου, ή τους προφήτες του Ισραήλ, που καθοδηγούν ασφυκτικά τους Εβραίους βασιλείς.
Ακόμα και τα μαντεία χάνουν την επιρροή τους στα κοινά. Ήδη στις αρχές του πέμπτου π.Χ. αιώνα ο δαιμόνιος Θεμιστοκλής «καθοδηγεί» το μαντείο των Δελφών να του δώσει το χρησμό που χρειάζεται, για τα «ξύλινα τείχη», δηλαδή την ναυπήγηση πολεμικών τριήρων δια των οποίων επιτελέστηκε το θαύμα της νίκης των Ελλήνων στην Σαλαμίνα το 480 π.Χ, το οποίο συνετέλεσε αποφασιστικά στην εξασφάλιση του ελευθερίας, τόσο στον ελληνικό, όσο και κατ’ επέκτασιν στον (μετέπειτα λεγόμενο) δυτικό κόσμο. Στον δε τέταρτο αιώνα, οι χρησμοί εξαφανίζονται τελείως από την πολιτική.
Αλλά και το ίδιο το Δωδεκάθεο λειτουργεί ως, υπό μια έννοια, «Κοινοβούλιο των Ολυμπίων Θεών» όπου θεοί και θεές συζητούν, εκφράζοντας ελεύθερα τις απόψεις τους, και ο Δίας είναι περισσότερο ένας primus inter pares (πρώτος μεταξύ ίσων), παρά ένας ηγεμόνας που επιβάλλει την άποψή του. Δηλαδή, θεοί και θεές έχουν την ίδια θέση ως προς την ισηγορία (ισότιμη ελευθερία του λόγου).
Ας θυμηθούμε τους καβγάδες των θεών στον Τρωικό πόλεμο, όπου μοιράζονται ανάμεσα σε Έλληνες και Τρώες, ή τους διασκεδαστικούς καβγάδες της Ήρας με τον Δία, που υπομένει σιωπηλός τις κατηγορίες για τις απιστίες του.
Αυτό το κενό θεϊκών νόμων και εντολών έδωσε την δυνατότητα στους αρχαίους Έλληνες να το αντικαταστήσουν με ανθρώπινους νόμους, αρχικά από σοφούς νομοθέτες, όπως τους Δράκοντα, Σόλωνα και Κλεισθένη στην Αθήνα, και μετά από τις αποφάσεις των πολλών στην Εκκλησία του Δήμου. Η ισηγορία και η ελευθερία του λόγου στον Όλυμπο, έγινε ισηγορία ως δικαίωμα κάθε Αθηναίου να μιλάει στην Εκκλησία του Δήμου και να εισηγείται με απόλυτη ελευθερία νόμους και ψηφίσματα στην Εκκλησία, κάτι που αποτελούσε βασική αρχή της αρχαίας δημοκρατίας.
* Ο Εμμανουήλ Μάριος Οικονόμου είναι επίκουρος καθηγητής Ιστορίας των Οικονομικών Θεσμών, του Τμήματος Οικονομικών Επιστημών του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας.
The post Η διαχρονική σχέση δημοκρατίας, θρησκείας και πολιτικής appeared first on ΝΕΟΣ ΚΟΣΜΟΣ.