Ιούλιο 2024 τουρκικά πολεμικά σε παράταξη νοτίως της Κάσου παρεμπόδισαν και διέκοψαν τη δραστηριότητα του ιταλικού ερευνητικού σκάφους «Ievoli Relume» να εξερευνήσει πέρα από την αιγιαλίτιδα ζώνη, το ενδεδειγμένο τμήμα βυθού για την πόντιση του καλωδίου. Πρόκειται για το Great Sea Interconnector (GSI) καλώδιο ηλεκτρικής διασύνδεσης Ισραήλ – Κύπρου – Ελλάδας. Η Τουρκία απαιτεί να είχε ενημερωθεί και να είχε εκδώσει άδεια, διότι το σκάφος ενεργούσε σε τουρκική υφαλοκρηπίδα, δυνάμει της τύποις και ουσία παράνομης τουρκολιβυκής οριοθέτησης του 2019. Η άμεση αντίδραση της Ελλάδας ήταν ότι ενεργεί εντός ελληνικής υφαλοκρηπίδας, βάσει της συμφωνίας με την Αίγυπτο του 2020. Η απάντηση βασισμένη στην υφαλοκρηπίδα δημιουργεί αρνητικό προηγούμενο, καθώς η έρευνα για την πόντιση του καλωδίου συνιστά ελευθερία της θάλασσας που ικανοποιεί τα ελληνικά συμφέροντα. Δεν μπορεί δηλαδή να τίθεται ζήτημα άδειας για έρευνα πόντισης καλωδίου, για τον λόγο ότι αναζητείται ο ενδεδειγμένος βυθός υφαλοκρηπίδας για την τοποθέτηση. Ούτε αφορά έρευνα υφαλοκρηπίδας που συνιστά κυριαρχικό δικαίωμα του παράκτιου κράτους.
Ακολούθησαν οι έρευνες πόντισης τον Φεβρουάριο 2025 από δύο ερευνητικά σκάφη βορειοανατολικά της Κρήτης. Τις εργασίες παρενόχλησε και διέκοψε μέσω ασυρμάτου τουρκική φρεγάτα. Η Τουρκία επέμεινε για την ενημέρωση και την άδεια, με τον ισχυρισμό ότι ανατολικώς του 25ου μεσημβρινού προβάλλει διεκδικήσεις υφαλοκρηπίδας. Παράλληλα ισχυρίστηκε ότι με τη δραστηριότητα αυτή η Ελλάδα παραβιάζει το Πρακτικό της Βέρνης του 1976. Το Πρακτικό – ανενεργό κατά την Ελλάδα – υποχρέωνε σε αποχή από μονομερείς αποκλειστικές ενέργειες έρευνας υφαλοκρηπίδας, όσο οι διαπραγματεύσεις διεξάγονταν την πενταετία 1976-1981, και όχι από ελεύθερη έρευνα για την πόντιση. Η Τουρκία τεχνηέντως συνδέει την έρευνα πόντισης καλωδίου με το καθεστώς υφαλοκρηπίδας για να παρεμβαίνει.
Εφαρμοστέος εν προκειμένω είναι μόνο ο κανόνας του άρθρου 79 της Σύμβασης Δικαίου Θάλασσας (1982), που δεσμεύει ως εθιμικό δίκαιο όλα τα κράτη και αναντίρρητα την Τουρκία. Η πόντιση καλωδίου συνιστά ελευθερία της θάλασσας· κατ’ επέκταση και η προκαταρκτική έρευνα που είναι εγγενής στην πόντιση. Ως διασφαλισμένη ελευθερία της θάλασσας δεν μπορεί να εμποδιστεί ούτε η έρευνα, ούτε η πόντιση καλωδίου στην υφαλοκρηπίδα, όπου το παράκτιο κράτος ασκεί κυριαρχικά δικαιώματα έρευνας επί του βυθού και εκμετάλλευσης των υδρογονανθράκων.
Μπορεί να συνυπάρχει ελευθερία της θάλασσας μαζί με κυριαρχικά δικαιώματα στην ίδια περιοχή; Βεβαίως. Διασφαλίζεται η ελευθερία της πόντισης, αλλά θα πρέπει να λαμβάνονται υπόψη τα κυριαρχικά δικαιώματα του παράκτιου κράτους σε υφαλοκρηπίδα, τα οποία έχουν προτεραιότητα έναντι των ελευθεριών της θάλασσας. Και αντιστρόφως, όταν το παράκτιο κράτος ασκεί κυριαρχικά δικαιώματα υφαλοκρηπίδας, οφείλει να λαμβάνει υπόψη και να διασφαλίζει τις ελευθερίες της θάλασσας, όπως την πόντιση. Είναι ο συμβιβασμός για να ασκούνται ισόρροπα τα δικαιώματα και από τις δύο πλευρές, από το παράκτιο και από το τρίτο κράτος. Η ρήτρα αυτή δεν συνεπάγεται άδεια, ούτε συναίνεση για την πόντιση του καλωδίου, την οποία πόντιση δεν αναιρεί, ούτε εμποδίζει η οριοθετημένη ή μη υφαλοκρηπίδα. Το ίδιο ισχύει ακόμη και εάν το παράκτιο κράτος λαμβάνει εύλογα μέτρα για την έρευνα και εκμετάλλευση υδρογονανθράκων. Τα δύο δικαιώματα είναι διακριτά και διαφορετικής νομικής φύσεως. Εντούτοις η Τουρκία συνδέει την πόντιση με δραστηριότητες που παραπέμπουν στο καθεστώς της υφαλοκρηπίδας.
Πρέπει να καταστεί σαφές ότι η Ελλάδα διαθέτει υπέρ των συμφερόντων της ένα ακλόνητο έρεισμα, το οποίο είναι το δυνατό χαρτί της αρχής της ελευθερίας της θάλασσας, που διασφαλίζει την απρόσκοπτη έρευνα και πόντιση καλωδίου επί της υφαλοκρηπίδας.
Με την τακτική της η Τουρκία επιχειρεί να ασκεί πληρέστερο έλεγχο στην περιοχή όπου διεκδικεί υφαλοκρηπίδα. Υπό αυτό το πρίσμα το αδιέξοδο για την πόντιση είναι πιθανό και γεννάται το δίλημμα: είτε οριοθέτηση υφαλοκρηπίδας και λύνεται το πρόβλημα είτε αδιέξοδο και επ’ αόριστον αναβολή της ηλεκτρικής διασύνδεσης. Ο θαλάσσιος χωροταξικός σχεδιασμός που ανακοινώθηκε, αποκαλύπτει τα απώτατα όρια διεκδικήσεων όπως τις εκλαμβάνει και αξιώνει η Ελλάδα και προφανώς επικαλύπτονται με τις τουρκικές διεκδικήσεις. Η αναδυόμενη διένεξη υποχρεώνει τα δύο κράτη σε διαπραγμάτευση οριοθέτησης υφαλοκρηπίδας/ΑΟΖ Αιγαίου και Αν. Μεσογείου. Οπερ καθυστερεί την πόντιση, η οποία κινδυνεύει να παγώσει στη φάση της έρευνας, εάν η Ελλάδα δεν αλλάξει στρατηγική βασισμένη στην ελευθερία της θάλασσας και δεν απεμπλακεί από την υφαλοκρηπίδα, στην οποία επικεντρώνεται η Τουρκία. Η Ελλάδα πρέπει να έχει σημαία το άρθρο 79 της Σύμβασης, που διασφαλίζει το δικαίωμα ελεύθερης έρευνας και πόντισης, το οποίο παραβιάζει η Τουρκία με την παρεμπόδιση άσκησής του.
Ο Πέτρος Λιάκουρας είναι καθηγητής Διεθνούς Δικαίου στο Πανεπιστήμιο Πειραιώς