Αναφορά πρώτη. Πολιτικοφιλοσοφική κουβέντα μεταξύ φίλων (με mood βαρυστομαχιάς από φρικασέ στο οποίο αξιοποιήθηκαν τα υπολείμματα από το αρνί του Πάσχα). Τι είναι «αριστερό» και «δεξιό» στην Ελλάδα; Τι είναι ή τι θεωρείται; Το «αριστερό» ταυτίζεται οπωσδήποτε με το προοδευτικό και το «δεξιό» με το συντηρητικό. Και τι, ακριβώς, εννοούμε ως προοδευτικό και συντηρητικό. Εχει να κάνει με τη διαχείριση της πολιτικής ή με την αντίληψη περί ζωής; Το συντηρητικό έχει σχέση με το πουριτανικό; Μπορεί κάποιος προοδευτικός ως προς τις ιδέες του, να είναι πουριτανός στην ιδιωτική του ζωή; Αμπελοφιλοσοφίες, ωστόσο δεν μπορέσαμε να καταλήξουμε σε στοιχειώδη, έστω, συμπεράσματα. Το αντίθετο μάλιστα. Στο μόνο που συμφωνήσαμε είναι πόσο συγκεχυμένα είναι όλα αυτά όχι μόνο στην προσωπική αλλά και στη συλλογική αντίληψη. Διότι όποια και αν ήταν η απάντηση στα παραπάνω – και σε πολλά αντίστοιχα – ερωτήματα, διατυπωνόταν μία ένσταση που την ανέτρεπε.
Αναφορά δεύτερη. Μια σερνάμενη και πανταχού παρούσα γκρίνια για τα κακά του λαού και της χώρας μας. Συγκρίνοντας και τον μεν και τη δε με παραδείγματα από τας Ευρώπας. «Στην Αγγλία δεν θα έκαναν ποτέ αυτό». «Οι Γάλλοι δεν θα έκαναν ποτέ το άλλο». «Αυτά, μόνο στην Ελλάδα συμβαίνουν». «Δεν θα γίνουμε ποτέ Ευρώπη». «Κοίτα τους πώς στριμώχνονται. Σε χώρα του εξωτερικού θα περίμεναν ήσυχα ήσυχα στην ουρά». «Δεν είναι χώρα αυτή που ζούμε, δεν είναι». «Δεν έχουμε, χρυσό μου, κοινωνική συνείδηση». «Δεν έχουμε αστικό πολιτισμό. Ενώ στο Παρίσι, σε βλέπει ο αστυνομικός και σου λέει καλημέρα, στο δε Λονδίνο μπορεί να σου κάνει και ελαφρά υπόκλιση και μόνο που θα τον ρωτήσεις κάτι». «Κάφροι είμαστε». «Ο «σοφός» ελληνικός λαός που βάζει τα χεράκια του και βγάζει τα ματάκια του».
Πού και πώς συνδέονται οι δύο αναφορές, η σύγχυση, η εμπάθεια και η ανάγκη της ταμπέλας στις πολιτικές ιδέες με την άποψη ότι είμαστε λίγο έως πολύ απολίτιστοι και, κοινωνικά, ασυνείδητοι σε σχέση με τους άλλους λαούς της «ευρωπαϊκής γειτονιάς» μας; Στην πραγματικότητα. Ετσι ακριβώς συμβαίνει και είναι απολύτως φυσιολογικό. Και όχι μόνο διότι δεν περάσαμε Διαφωτισμό. Για να το πω απλά και κάπως χοντρούτσικα, η παροιμία που μου έρχεται στο μυαλό όταν ακούω τέτοια είναι αυτή που λέει για τη μυλωνού που βάζει τον άντρα της ίσα κι όμοια με τους πραματευτάδες.
Πόλεμοι χωρίς ειρήνη
Να μιλήσουμε επί γεγονότων. Η Ελλάδα είναι μία χώρα μόλις διακοσίων χρόνων. «Μπουσουλάει» δηλαδή ακόμη και σε σχέση με τις ΗΠΑ. Για να πάρουμε μία ιδέα, ο θεσμός του Συνήγορου του Πολίτη που στη χώρα μας εγκαινιάστηκε το 1998, στις σκανδιναβικές χώρες ξεκίνησε όταν εμείς είχαμε ακόμη τουρκοκρατία. Η αστική τάξη που αποτελεί τον βασικό κορμό της κοινωνίας, στην Ελλάδα είναι μια, ουσιαστικά, μεταπολεμική υπόθεση. Τα ήθη μας έχουν διαμορφωθεί, κυρίως, από το αγροτικό παρελθόν μας. Γι’ αυτό, ακόμη και όταν αποκτήσαμε αστική τάξη, δεν μπορέσαμε να αναπτύξουμε ανάλογη αστική συνείδηση.
Σε αυτά τα διακόσια χρόνια της σύγχρονης Ιστορίας μας, μέσα σε μία πεντηκονταετία (από το 1897 έως το 1947), δάχτυλα να έχουμε να μετράμε τους πολέμους στους οποίους συμμετείχαμε. Ελληνοτουρκικός του ’97, Μακεδονικός Αγώνας, Πρώτος και Δεύτερος Βαλκανικός, Πρώτος Παγκόσμιος, Μικρασιατική Εκστρατεία, Δεύτερος Παγκόσμιος και Εμφύλιος. Σύνολο οκτώ σε πενήντα χρόνια. Και μάλιστα πόλεμοι που αναμόχλευαν πολιτικά πάθη στο εσωτερικό της χώρας. Και δεν βάζουμε μέσα κινήματα και πραξικοπήματα. Και μήπως τελειώσαμε εκεί; Μετά Χούντα και Κυπριακό.
Για να ρίξουμε μια ματιά στη «γειτονιά»; Στην Ιστορία ποιας άλλης χώρας, από αυτές με τις οποίες συγκρινόμαστε, στριμώχνονται τόσο δραματικά γεγονότα σε τόσο λίγα χρόνια; Ποια έχει κακοπάθει τόσο πολύ; Και πάλι καλά που είμαστε έτσι όπως είμαστε. Αν μας σώζει κάτι, είναι το απώτερο παρελθόν που μας «τριγυρίζει» με τα μνημεία του και «τρέχει» μέσα στο τοπίο μας. Γι’ αυτό, ενώ φτιάξαμε σπουδαία αγάλματα, δεν μπορούμε να στήσουμε έναν αδριάντα.