Η Παγκόσμια Ημέρα Ελευθερίας του Τύπου, που εορτάζεται κάθε χρόνο στις 3 Μαΐου από το 1993, αποτελεί έναν θεσμό αφιερωμένο στις θεμελιώδεις αρχές της ελευθερίας της έκφρασης και της ενημέρωσης. Καθιερώθηκε με πρωτοβουλία της ΟΥΝΕΣΚΟ, ως φόρος τιμής στους δημοσιογράφους που έχασαν τη ζωή τους υπηρετώντας την αλήθεια, αλλά και ως υπενθύμιση της ανάγκης προστασίας του δικαιώματος στην ελεύθερη πληροφόρηση. Δυστυχώς, κάθε χρόνο υπενθυμίζεται ότι ο φόβος και η καταπίεση εξακολουθούν να βαραίνουν τις αίθουσες σύνταξης – ακόμα και σε χώρες με μακρά δημοκρατική παράδοση, όπως η Ευρώπη.
Η ελευθερία του Τύπου κατοχυρώνεται από εθνικά συντάγματα και διεθνείς χάρτες ως θεμελιώδης προϋπόθεση για την προστασία των πολιτών και τη λειτουργία της δημοκρατίας. Η πρόσβαση σε αξιόπιστες, τεκμηριωμένες και πλουραλιστικές πληροφορίες αποτελεί προϋπόθεση για την ενεργό συμμετοχή του πολίτη στη δημόσια ζωή. Η ελευθερία του Τύπου διασφαλίζει την ύπαρξη ελέγχου απέναντι στην εξουσία, επιτρέποντας στους δημοσιογράφους να διερευνούν και να αποκαλύπτουν φαινόμενα διαφθοράς και κατάχρησης.
Η Παγκόσμια Ημέρα Ελευθερίας του Τύπου φέρει διττή αποστολή: αφενός, ασκεί πίεση σε καθεστώτα που καταπιέζουν την ελεύθερη έκφραση· αφετέρου, αναγνωρίζει τον ανεκτίμητο ρόλο της δημοσιογραφίας ως δημόσιου αγαθού και υπερασπιστή της αλήθειας. Οι ετήσιες κατατάξεις των Δημοσιογράφων Χωρίς Σύνορα αντικατοπτρίζουν την πολυμορφία των συνθηκών ελευθερίας παγκοσμίως: η Φινλανδία, η Νορβηγία και η Ολλανδία βρίσκονται στις πρώτες θέσεις, ενώ χώρες όπως η Κίνα, το Βιετνάμ και η Βόρεια Κορέα παραμένουν στις τελευταίες.
Η Ελλάδα κατέγραψε αξιοσημείωτη πρόοδο ανεβαίνοντας στην 84η θέση από την 107η το 2023, ενώ οι ΗΠΑ βρίσκονται μόλις στην 32η θέση. Στη σύγχρονη εποχή, οι απειλές κατά της ελευθερίας του Τύπου έχουν μεταλλαχθεί: παραπληροφόρηση, προπαγάνδα, κατασκευασμένες ειδήσεις και υπονόμευση της δημοσιογραφικής αξιοπιστίας συνθέτουν ένα νέο, πολυδιάστατο πεδίο μάχης. Η διαχωριστική γραμμή μεταξύ αλήθειας και ψεύδους καθίσταται ολοένα και πιο δυσδιάκριτη, καθιστώντας δύσκολη την αναγνώριση έγκυρων πηγών και απειλώντας την ίδια τη φύση της ενημέρωσης.
Μέσα σε αυτό το μεταβαλλόμενο περιβάλλον, η Τεχνητή Νοημοσύνη αναδεικνύεται ως ο σημαντικότερος παράγοντας πρόκλησης αλλά και ευκαιρίας. Η ΤΝ αναδιαμορφώνει τον τρόπο με τον οποίο γίνεται η συλλογή, επεξεργασία και διάδοση των πληροφοριών, ενισχύοντας την ταχύτητα αλλά ταυτόχρονα επιτείνοντας τον κίνδυνο παραποίησης και κακόβουλης χρήσης περιεχομένου.
Η ελευθερία της έκφρασης, η ιδιωτικότητα και η ποιότητα της πληροφόρησης τίθενται σε νέα, αχαρτογράφητα όρια.
Το Παγκόσμιο Ψηφιακό Σύμφωνο του ΟΗΕ έρχεται να υπογραμμίσει την ανάγκη για διεθνή ρύθμιση, θέτοντας ως στόχο την προστασία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων στον ψηφιακό χώρο και τη διαφύλαξη του δημοσίου χαρακτήρα της ενημέρωσης.
Σε αυτή τη συγκυρία, η Παγκόσμια Ημέρα Ελευθερίας του Τύπου δεν αποτελεί απλώς έναν ετήσιο θεσμό – είναι μια κραυγή αφύπνισης. Είναι η υπενθύμιση ότι η δημοκρατία δεν είναι αυτονόητη, και πως χωρίς ελεύθερο, υπεύθυνο και ανεξάρτητο Τύπο, καμία κοινωνία δεν μπορεί να παραμείνει πραγματικά ελεύθερη.
Ο Στέλιος Παπαθανασόπουλος είναι καθηγητής στο Τμήμα Επικοινωνίας και ΜΜΕ του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών