Το ραντεβού μας είχε δοθεί στην οδό Δημητρίου Σούτσου 36, στους Αμπελοκήπους, και είχε κάτι το μυσταγωγικό. Βρήκα την Αμαλία Καβάλη να με περιμένει μπροστά στο σφαλισμένο παράθυρο του υπογείου της πολυώροφης πολυκατοικίας, εκεί όπου κάποτε έζησε ο ποιητής Νίκος Καρούζος. Σε μια γωνιά σχεδόν αόρατη για τους περαστικούς που την προσπερνούν αδιάφοροι, η ηθοποιός κοιτά σαν να περιμένει να ανοίξει μια μυστική πόρτα. Από αυτό το σημείο ξεκινάμε μια ιδιότυπη αστική περιπλάνηση στο κέντρο της Αθήνας, αναζητώντας σπίτια καλλιτεχνών και χαραμάδες μνήμης ανθρώπων του πνεύματος. Αυτό είναι άλλωστε και το γοητευτικό στοιχείο του πρότζεκτ «Χartες (the Athens art map)», μιας πρωτοβουλίας της Αμαλίας Καβάλη, εμπνεόμενης από το English Heritage Blues Plaques.
«Εχω μείνει έξι χρόνια της ζωής μου στη Μεγάλη Βρετανία. Εκεί, ο δήμος σχεδόν σε όλες τις πόλεις βάζει ταμπέλες ώστε να σηματοδοτήσει τα σπίτια σημαντικών προσωπικοτήτων. Ενώ εγώ περπατούσα σε αυτές τις πόλεις, έβλεπα μπροστά μου αυτή την πληροφορία για κάποιο πρόσωπο το οποίο δεν γνώριζα από πριν και από το κινητό μου έμπαινα στη διαδικασία περπατώντας να αναζητήσω περισσότερα στοιχεία γι’ αυτό. Ετσι, ξαφνικά, ανοιγόταν μπροστά μου ένα νέο κομμάτι γνώσης που εγώ δεν θα το είχα δημιουργήσει από μόνη μου, γιατί μπορεί να μην ήταν ακριβώς στα ενδιαφέροντά μου. Οταν γίνεται αυτό από την πληροφορία στον δρόμο, είναι πολύ τυχαίο το τι θα συναντήσεις και σε ποιες περιοχές ενδιαφέρουσες θα καταλήξεις», αναφέρει η ίδια μιλώντας στα «ΝΕΑ».
Βόλτες στην καραντίνα
Εχοντας αυτή την εμπειρία στο πίσω μέρος του μυαλού της, όταν την περίοδο της καραντίνας περπατούσε μόνη στους άδειους δρόμους της Αθήνας παρατηρώντας πολυκατοικίες, παλιά νεοκλασικά και ξεθωριασμένες επιγραφές, την ανέσυρε κι αποφάσισε να την προσαρμόσει στα ελληνικά δεδομένα.
«Εξαντλώντας γρήγορα τις διαδρομές του κέντρου, αντιλήφθηκα ότι αυτό δεν έχει γίνει εδώ. Ο δήμος έχει σηματοδοτήσει κάποια σπίτια όπως και οι ίδιες οι πολυκατοικίες, αλλά όχι συστηματικά. Οπότε ξεκίνησα να κάνω έρευνα το βράδυ, αρχικά στη γειτονιά μου, στον Λυκαβηττό, στο Κολωνάκι, φτιάχνοντας δειλά δειλά την πρώτη χαρτογράφηση χωρίς να το συνειδητοποιώ. Την επόμενη ημέρα έβγαινα να περπατήσω, να βρω τα σημεία που τη νύχτα είχα βρει στην έρευνα και σιγά σιγά άρχισα να αναρτώ τις πληροφορίες στον προσωπικό μου λογαριασμό στο Instagram και στο Facebook τότε. Μετά αντιλήφθηκα ότι υπάρχει ενδιαφέρον από τους ανθρώπους που με ακολουθούσαν, οπότε άνοιξα έναν καινούργιο λογαριασμό στο Instagram (@x.art.es), ο οποίος φιλοξενεί πλέον αυτού του είδους την έρευνα», μου λέει η Αμαλία Καβάλη.
Το υπόγειο του Καρούζου
Κάνοντας κανείς μια βόλτα στη συγκεκριμένη σελίδα, θα ανακαλύψει χάρτες, φωτογραφίες και πληροφορίες, ίχνη μεγάλων ανδρών και γυναικών της διανόησης και της δημιουργίας, σε μια πόλη που μοιάζει να ξεχνά και να κουρσεύεται από τη σαρωτική επέλαση των νέων γκρι μοντέρνων πολυκατοικιών και των μοντέρνων διαμερισμάτων για βραχυπρόθεσμη μίσθωση σε τουρίστες. Eνα τέτοιο χαρακτηριστικό σημάδι που αντιστέκεται στον χρόνο είναι και το όνομα «Νίκος» που στέκει ακόμα εκεί, μισοσβησμένο, στο κουδούνι του υπογείου του Νίκου Καρούζου, 35 χρόνια μετά τον θάνατό του. Μου το δείχνει η ηθοποιός, μαζί με μια φωτογραφία του στο παράθυρο του σπιτιού, και μου υπενθυμίζει τον στίχο του «Σας μιλώ από ένα υπόγειο, σας μιλώ από το υπερώο της Ελλάδος» μαζί με τον βίο του που, αν και ήταν λιτός, άφησε πίσω του σημαντικό έργο, γραμμένο δύο μέτρα κάτω από τη γη.
Αντίστοιχο απομεινάρι στα κουδούνια με την επιγραφή «Αλεξίου» υπάρχει και στην πολυκατοικία της οδού Θεσπρωτέως 1, όπου έμεινε για πολλά χρόνια η συγγραφέας Ελλη Αλεξίου. Ενώ η Αμαλία Καβάλη μού δείχνει στο κινητό φωτογραφίες της που εντόπισε κατά την έρευνά της, μια ηλικιωμένη κυρία ανοίγει την πόρτα για να καθαρίσει. Οταν της λέμε τον σκοπό της επίσκεψής μας, χαμογελάει γιατί θυμάται τις ιστορίες από την καλή της γειτόνισσα, όπως τότε που έπλεξε η συγγραφέας κόκκινα καλτσάκια και της τα έκανε δώρο όταν γέννησε την κόρη της, ένα ενθύμιο που κρατάει ακόμα από εκείνη. Αυτά τα πολύτιμα συναπαντήματα με ανθρώπους της γειτονιάς είναι εκείνα που συμπληρώνουν την αναζήτηση της ηθοποιού με στοιχεία και πληροφορίες που δεν υπάρχουν στο Διαδίκτυο.
«Χτυπάω κουδούνια»
«Η πληροφορία αυτή είναι πολύ συχνά ήδη διαθέσιμη. Αλλά είναι κρυμμένη. Δεν την έχουμε δει μπροστά μας γιατί δεν μας ενδιέφερε. Πολύ συχνά στην αλληλογραφία καλλιτεχνών υπάρχει πολύ καθαρά η διεύθυνση. Υπάρχει πολλές φορές στοιχειοθετημένη σε συνεντεύξεις που έχουν δώσει. Το πιο γοητευτικό όμως που μπορεί να γίνει είναι, επειδή έχω καταλάβει ότι κάπου εδώ έμενε ένας καλλιτέχνης, να πάω στη γειτονιά, όταν δεν υπάρχει συγκεκριμένο κομμάτι, να ρωτήσω. Κάποιες φορές θυμούνται, κάποιες όχι. Χτυπάω δηλαδή κουδούνια», μου επισημαίνει ενώ δεν ξεχνάει και τις πληροφορίες που της στέλνουν επίσης οι ακόλουθοι του λογαριασμού και συχνά τη βγάζουν από ερευνητικά αδιέξοδα.
Τώρα προσπερνάμε τη μονοκατοικία στην οδό Δεινοκράτους που ανήκε στον άνθρωπο που εισήγαγε την τέχνη της χαρακτικής στην Ελλάδα, τον Λυκούργο Ν. Κογεβίνα, κι αργότερα το νούμερο 9, όπου ήταν το εργαστήριο του Μόραλη, με δίπλα του το σπίτι όπου έμενε ο Καββαδίας όταν δεν μπάρκαρε. Κατευθυνόμαστε λίγα νούμερα πιο κάτω, στο 60, όπου έζησε η Ζωρζ Σαρρή από το 1972 μέχρι τον θάνατό της το 2012. Το όνομά της στο κουδούνι υπήρχε για πολλά χρόνια μετά τον χαμό της, μέχρι ο νέος ξένος ιδιοκτήτης του σπιτιού να το αφαιρέσει κατά την ανακαίνιση. Φρόντισε, ωστόσο, να τοποθετήσει μια επιγραφή για τη συγγραφέα στην είσοδο της μονοκατοικίας με τα μαρμάρινα σκαλιά, έπειτα από επισήμανση της Αμαλίας Καβάλη. «Δεν είναι μόνο η χαρτογράφηση. Είναι το ότι γνωρίζω ταυτόχρονα την πόλη μαζί με τους καλλιτέχνες. Συμβαίνει ενώ περπατάω, γίνεται με το σώμα μου, βλέπω παρόμοια σημεία. Το μάτι μου ανοίγει σε ένα παρόμοιο οπτικό πεδίο. Μιλάμε για τις βιογραφίες και το έργο των καλλιτεχνών. Ξεπερνάμε το στάδιο του ιερού τέρατος που μας πέρασε η εκπαίδευση και συνδεόμαστε ξανά με την ανθρώπινη υπόστασή τους, την οποία μερικές φορές αγνοούμε, αν και η καλλιτεχνική δημιουργία είναι απολύτως συνδεδεμένη με αυτήν», σχολιάζει ενώ ξεκινάμε για άλλο σπίτι.
Το κέντρο που αλλάζει
Επόμενος προορισμός, Δημοχάρους 49, όπου έζησε το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του ο Κώστας Βάρναλης. Κατεξοχήν Αθηναίος, μολονότι δεν γεννήθηκε εκεί, στα κείμενά του εμπνέεται από την αστική ζωή και από το σπίτι αυτό περιγράφει την πρωτεύουσα των αρχών του 20ού αιώνα που πρωτογνώρισε. Το γειτονικό πάρκο φέρει το όνομά του, αλλά πολλοί κάτοικοι της περιοχής δεν γνώριζαν τη σύνδεσή της με τον συγγραφέα. Στην έρευνά της η ηθοποιός είχε αρχικά τοποθετήσει τη βάση του συγγραφέα σε γειτονική μονοκατοικία, αλλά κατέληξε στο σωστό σπίτι όταν περίοικοι της είπαν για την αλλαγή στην αρίθμηση του δρόμου. «Το δύσκολο κομμάτι είναι η ταυτοποίηση. Γιατί καλύπτω καλλιτέχνες οι οποίοι μπορεί να είναι από το 1900 μέχρι σήμερα και το κέντρο της Αθήνας είναι πολύ διαφορετικό από το 1900. Τα Εξάρχεια, για παράδειγμα, έχουν ανοικοδομηθεί τελείως διαφορετικά και πρέπει να ταυτοποιήσω τα σημεία από ό,τι υπάρχει τριγύρω», μου εξηγεί ενώ, περπατώντας στον ίδιο δρόμο, στο νούμερο 9 μού δείχνει το σπίτι όπου έμεινε η Μελίνα Μερκούρη με τον Ζυλ Ντασσέν, το οποίο μετά την ανακαίνιση που υπέστη άλλαξε ριζικά. Αντίθετα, ίδιο παραμένει το πατρικό της οικογένειας Μερκούρη στην οδό Τσακάλωφ 26 στο Κολωνάκι, στην είσοδο του οποίου έχουν αναρτηθεί δύο πινακίδες υπενθυμίζοντας τους διάσημους κατοίκους του Μελίνα και Σπύρο.
Ενώ αποχαιρετώ την Αμαλία Καβάλη, τη ρωτώ για την εξέλιξη των χαρτών, αφού η δουλειά που έχει κάνει ξεπερνάει κατά πολύ τα όρια του Instagram. «Είχα προσπαθήσει να δημιουργήσω μια εφαρμογή αυτοξενάγησης, αλλά δεν κατάφερα να πάρω χρηματοδότηση που να καλύπτει την ανάπτυξή της, μια δαπανηρή διαδικασία. Ετσι, έκανα έκκληση στον λογαριασμό για εθελοντική ουσιαστικά εργασία πάνω στους χάρτες για να αναπτύξουμε ένα πρωτότυπο εφαρμογής όπου να κάνουμε τα πράγματα λίγο πιο απλά για εμάς. Κατάλαβα ότι στην έρευνα φτάνω σε ένα σημείο όπου, όταν δουλεύω πάρα πολύ στο θέατρο και στην τηλεόραση, δεν μπορώ να αφοσιωθώ στους χάρτες. Γι’ αυτό έχω πλέον τη βοήθεια της Αναστασίας Αδαμούδη και της Νατάσσας Κορνηλάκη, οι οποίες εθελοντικά δουλεύουν πάνω στους χάρτες. Μου έδωσε μεγάλη χαρά η συνεργασία μας γιατί είναι σαν να μοιραζόμαστε ένα όραμα και ένα παιχνίδι. Γίνεται μια συζήτηση η οποία έχει όλο αυτό το πάθος, τη γοητεία και το παιχνίδι, κάτι που είναι πολύ συγκινητικό», καταλήγει.
220 σπίτια και σημεία ενδιαφέροντος
Στη μέχρι στιγμής έρευνά της, η Αμαλία Καβάλη έχει συγκεντρώσει περίπου 220 σπίτια καλλιτεχνών και σημεία ενδιαφέροντος που σχετίζονται με αυτούς, χαρτογραφώντας το Κολωνάκι, την Καισαριανή, τα Εξάρχεια, την Κυψέλη και τη Νεάπολη σε σημαντικό βαθμό. Διασχίζοντας μαζί της τους δρόμους του αθηναϊκού κέντρου, τη βλέπω να σκαλίζει τις μνήμες του, όπως όταν στέκεται πάνω στις γρίλιες του υπογείου στην Πατριάρχου Ιωακείμ 7, στον «Τάφο του Ινδού» όπως συνήθιζε να λέει το μικρό διαμέρισμά της η ποιήτρια Μάτσι Χατζηλαζάρου, η οποία είχε γείτονα τον Μ. Καραγάτση, ένοικο της πολυκατοικίας στο νούμερο 14. Αφουγκραζόμενη την ίδια την πόλη, η ξεναγός μου με περνάει μπροστά από το νούμερο 23 της Σκουφά όπου διέμενε ο Οδυσσέας Ελύτης, αφήνουμε πίσω μας την Ηρακλείτου 9, όπου ήταν η τελευταία κατοικία της Μαρίκας Κοτοπούλη (με σχετική επιγραφή) και την Πινδάρου 10 με την οικία της ζωγράφου Σουζάνας Φωκά για να φτάσουμε στην οδό Αναγνωστοπούλου. Στο νούμερο 35, εκεί όπου αυτές τις ημέρες γίνεται η εγκατάσταση του Ιδρύματος Λασκαρίδη, είχαν βρει στέγη ο Νίκος και η Γαλάτεια Καζαντζάκη, γεγονός που επιβεβαιώνει και η υπάλληλος του ιδρύματος που άνοιξε την πόρτα. Για τον λόγο αυτό, άλλωστε, φιλοδοξούν να αφιερώσουν εκεί μια γωνιά της Βιβλιοθήκης του ιδρύματος, στους δύο συγγραφείς.
Αγνωστες ιστορίες
Λίγα στενά παρακάτω, στο νούμερο 69 ορθώνεται η πολυκατοικία που φιλοξένησε τον Νίκο Εγγονόπουλο. Η επιγραφή που έβαλε ο Δήμος Αθηναίων στην πρόσοψή της αναφέρει πως έμεινε εκεί από το 1960 έως το 1985. Αυτό που ωστόσο δεν αναγράφεται είναι πως ένοικος ήταν επίσης στο υπόγειο ο ζωγράφος Γιάννης Τσαρούχης αλλά και ο ποιητής Μηνάς Δημάκης, ο οποίος αυτοκτόνησε πέφτοντας από την οροφή του κτιρίου. Γι’ αυτόν τον λόγο και το στενό απέναντι φέρει το όνομά του. Τα ίχνη του Νίκου Εγγονόπουλου εντοπίζονται επίσης και στην Ομήρου 45 όπου έμεινε μαζί με τη σύζυγό του Νέλλη Ανδρικοπούλου. Η βόλτα μας ολοκληρώνεται σε μια χαρακτηριστική μονοκατοικία της οδού Ζωοδόχου Πηγής 9Α. Εδώ, κατοικούσε το 1942 ο Κάρολος Κουν, ο οποίος λειτούργησε στο συγκεκριμένο σημείο για πρώτη φορά τη σχολή θεάτρου του. Το μαρτυρά η επιγραφή που βρίσκεται στην πρόσοψη του κτιρίου μαζί με την ταυτότητα του αρχιτέκτονά του Ηλία Δ. Κουρμουλή εκ Σμύρνης, ο οποίος το θεμελίωσε το 1926.