Τι ήταν αυτό που γοήτευσε το βρετανό ναύαρχο Σερ Πάλτνι Μάλκομ, έναν ξένο στην Ελλάδα, και τον έκανε να χτίσει τη νεοκλασική έπαυλή του «στο χωριό Πατήσια, μισή ώρα έξω από την πόλη;».
Τι δουλειά έχει ένας νεογοτθικός πύργος 111 ετών στο κέντρο της Αθήνας και γιατί οι αρχιτέκτονες θεωρούν υπαίθριο μουσείο την οδό Μιχαήλ Βόδα;
Η άγνωστη… 6η Δημοτική Κοινότητα της Αθήνας, η ιστορία της οποίας ξεκινά τον 19ο αιώνα, αποκαλύπτεται μέσα από τα τοπόσημά της: τον μεγάλο αρχιτεκτονικό της πλούτο, τα άλση, τις κρήνες, τα αγάλματά της, τις ιδιαίτερες πλατείες της και τις απαρατήρητες γωνιές της που οι περισσότεροι αγνοούν προσπερνώντας τες.
Την επόμενη εβδομάδα και επί τέσσερις ημέρες (26, 27, 30 Ιουνίου και 1 Ιουλίου) μια σειρά δράσεων, περιηγήσεις, συλλογή προφορικών μαρτυριών, διαγωνισμός φωτογραφίας αλλά και κυνήγι θησαυρού θα πραγματοποιηθούν στην περιοχή φέρνοντας στο φως τα «κρυμμένα» μυστικά της.
«Η 6η Δημοτική Κοινότητα διατηρεί 1.470 κτίρια που χτίστηκαν την περίοδο 1830-1940. Πρόκειται για ένα εξαιρετικό αρχιτεκτονικό απόθεμα, με κτίρια όλων των περιόδων, κυρίως του Μεσοπολέμου, με παλαιότερο την έπαυλη Μάλκομ.
Στην περιοχή, η οποία γνώρισε μεγάλη ακμή τις δεκαετίες 1920 και 1930, συναντούμε ποιοτική αρχιτεκτονική, με μεγάλους αρχιτέκτονες που δούλεψαν εκεί, καθώς αποτέλεσε τόπο εγκατάστασης της μεσοαστικής τάξης.
Τα τοπόσημά της είναι πολλά – το κτίριο του υποσταθμού στη ΔΕΗ στην 3ης Σεπτεμβρίου, η πολυκατοικία Παπαλεονάρδου όπου έζησε η Μαρία Κάλλας, ο νεογοτθικός πύργος της οδού Θήρας 54, ο Σιδηροδρομικός Σταθμός Πελοποννήσου, η Δημοτική Αγορά της Κυψέλης, τα κτίρια του 2ου ΓΕΛ “Θεόδωρος Αγγελόπουλος”, πρώην νεοκλασικές κατοικίες του 19ου αιώνα είναι μερικά από αυτά. Αξίζει πραγματικά να στρέψουμε το βλέμμα μας εκεί», λέει η Ειρήνη Γρατσία, συντονίστρια της Monumenta, η οποία συνδιοργανώνει τη δράση με την Περιφέρεια Αττικής, τον ΟΠΑΝΔΑ και την ομάδα Happy Elephant.
Η έπαυλη Μάλκομ
Τίποτε από όλα αυτά δεν υπήρχε το 1831, όταν ο ναύαρχος Μάλκομ, αρχηγός του βρετανικού στόλου στη Μεσόγειο, γοητεύτηκε από το κλίμα της Αθήνας και έχτισε την εξοχική βίλα του στην οδό Αγίας Ζώνης. Ξόδεψε για την έπαυλη τρεις χιλιάδες λίρες, ποσό υπέρογκο για την εποχή, ενώ τα υλικά μεταφέρονταν με δίτροχα κάρα που είχαν φτάσει από τη Μάλτα.
Το χτίσιμο της κατοικίας επέβλεπαν οι αρχιτέκτονες Σάουμπερτ και Κλεάνθης. Αργότερα σε αυτήν έζησε ο Σπυρίδων Τρικούπης, ενώ σήμερα στεγάζει τμήμα του Ασύλου Ανιάτων.
Ενα χαρακτηριστικό παράδειγμα του πλούτου που κρύβει η 6η Κοινότητα της Αθήνας είναι η γειτονιά της Πλατείας Βικτωρίας.
«Εντάχθηκε στο σχέδιο πόλεως τη δεκαετία του 1860 και αναπτύχθηκε κυρίως την περίοδο του Μεσοπολέμου και μεταπολεμικά, ενώ σώζεται ένας σημαντικός αριθμός διώροφων και τριώροφων εκλεκτικιστικής και μοντέρνας τεχνοτροπίας των δεκαετιών 1920 και 1930 που γλίτωσαν από τη λαίλαπα της αντιπαροχής. Περπατώντας τη γειτονιά συναντάμε την ιστορία του τόπου. Μιλούν γι’ αυτήν οι δρόμοι, οι πλατείες, τα κτίρια», λέει η Ειρήνη Γρατσία.
Πόσοι, άλλωστε, γνωρίζουν ότι η πολυκατοικία της οδού Χέυδεν 30, μία από τις ωραιότερες του Μεσοπολέμου, αποτελεί έργο του Πικιώνη και η κάτοψή της έμπνευση του Μητσάκη και πόσοι έχουν υπόψη τους το σκοτεινό παρελθόν της οδού Ελπίδος;
Εκεί όπου, στον αριθμό 5, στεγάζονταν το παράρτημα της Ειδικής Ασφάλειας και το 4ο Γραφείο της Αντικομμουνιστικής Κίνησης, που στα χρόνια της Κατοχής συνεργάστηκαν με τους γερμανούς κατακτητές, βασανίζοντας και εκτελώντας δεκάδες αριστερούς πολίτες.
Στην οδό Ελπίδος 3 βρισκόταν το ξενοδοχείο ΚΡΥΣΤΑΛ, άντρο της Ειδικής Ασφάλειας, όπου, επίσης, δολοφονήθηκαν έπειτα από βασανιστήρια εκατοντάδες αγωνιστές, όπως η Ηλέκτρα Αποστόλου.
Η Πλατεία Βικτωρίας
Ενα από τα άγνωστα στοιχεία της περιοχής είναι, επίσης, η «γερμανική» αισθητική της Πλατείας Βικτωρίας. «Η πλατεία ονομάστηκε Βικτώρια προς τιμήν της βασίλισσας του Ηνωμένου Βασιλείου, με αφορμή την παραχώρηση στην Ελλάδα των Επτανήσων το 1864», λέει η Ειρήνη Γρατσία.
«Στο κέντρο της βρίσκεται το χάλκινο γλυπτό σύμπλεγμα του γερμανού γλύπτη Johannes Pfuhl “Θησεύς σώζων την Ιπποδάμειαν”, το οποίο αρχικά είχε τοποθετηθεί στην Πλατεία Συντάγματος και επί δημαρχίας Κοτζιά μεταφέρθηκε στην Πλατεία Βικτωρίας. Φιλοτεχνήθηκε το 1906 στο Βερολίνο.
Επίσης, στην πλατεία βρίσκεται ο σταθμός του ΗΣΑΠ, οι εργασίες κατασκευής του οποίου ξεκίνησαν το 1928.
Η εσωτερική του διαμόρφωση έχει στοιχεία αρ ντεκό και ο σταθμός έχει χαρακτηριστεί διατηρητέο μνημείο. Οι λευκές πινακίδες με το όνομά του κατασκευάστηκαν στη Γερμανία και η δομή του είναι παρόμοια με τους σταθμούς του Βερολίνου καθώς οι σκάλες οδηγούν απευθείας στον δρόμο», εξηγεί.
Αρχιτεκτονικά ρεύματα
Ο διοργανωτές επισημαίνουν ότι η 6η Δημοτική Κοινότητα έχει ανάγκη ανάδειξης.
«Κάποια τμήματά της προβάλλονται, όμως λίγοι γνωρίζουν τι υπάρχει μετά τον Αγιο Παντελεήμονα ή στη Μιχαήλ Βόδα. Κανείς δεν περιμένει ότι θα συναντήσει τέτοιου είδους αρχιτεκτονική και τέτοια αναδρομή στην Ιστορία σε αυτόν τον δρόμο.
Κι όμως στο μήκος της συναντάμε κτίρια ποικίλων αρχιτεκτονικών ρευμάτων, ξεκινώντας από τα νεοκλασικά και φτάνοντας στις μεταπολεμικές πολυκατοικίες της δεκαετίας του 1980. Ιδιαίτερη αναφορά αξίζει να γίνει στα κτίσματα του μοντερνισμού.
Κομψές διπλοκατοικίες και πολυκατοικίες αυτής της εποχής κοσμούν τον πλέον παρηκμασμένο δρόμο», λέει η συντονίστρια της Monumenta. «Μία από τις πιο εντυπωσιακές κατοικίες, στη συμβολή της Ηπείρου με τη Μιχαήλ Βόδα, είναι η τριώροφη πολυκατοικία του αρχιτέκτονα Αθανάσιου Δεμίρη, η οποία ακόμα και σήμερα στέκει επιβλητική.
Κατασκευάστηκε το 1928, μια εποχή κατά την οποία η Ελλάδα μετασχηματίζεται και στην αρχιτεκτονική γίνεται μια επιστροφή στις ιστορικές αναμνήσεις σε μια προσπάθεια ενίσχυσης του αισθήματος της ελληνικότητας».