Στο μάθημα της Φιλοσοφίας συνήθως γράφω στον πίνακα ευκρινώς μια λέξη, μια έννοια, την οποία προτείνω να συζητήσουμε και πάντα τους θυμίζω ότι «αρχή σοφίας η των ονομάτων επίσκεψις». Η λέξη επίσκεψις σημαίνει εξέταση, έρευνα, επισκόπηση και η εν λόγω υπόδειξη αποδίδεται στον φιλόσοφο Αντισθένη (444-365 π.Χ.), τον ιδρυτή της σχολής των Κυνικών, ο οποίος μαθήτευσε κοντά στον Γοργία και στη συνέχεια εντάχθηκε στον κύκλο του Σωκράτη (469-399 π.Χ.). Ο Σωκράτης συγκαταλέγεται σε εκείνους τους φιλοσόφους που προσκαλούσαν τους συνομιλητές τους να ορίσουν την έννοια, την οποία θα συζητούσαν, δηλαδή θα εξέταζαν· έτσι τουλάχιστον το τεκμηριώνουν οι πλατωνικοί διάλογοι.
Αντιθέτως, όμως, διαβάζω σκεπτικός όλα όσα συμβαίνουν με τους πολέμους ολούθε γύρω μας και μένω έκπληκτος από την αυτοπεποίθηση όσων εκφράζονται μεροληπτώντας, δηλαδή παίρνοντας το μέρος του ενός από τους δύο· όχι μόνο για τους πολέμους, αλλά και για την εθνική καταρράκωσή μας. Πώς να χαρακτηρίσεις αλλιώς την κατάπτυστη εικόνα της χώρας στο εξωτερικό έπειτα από 57 νεκρούς στο σιδηροδρομικό δυστύχημα που μας στοιχειώνει όλους πλην των ενόχων; Πώς να μην αγανακτήσεις για την επίσημη έκφραση της εξωτερικής πολιτικής μας, η οποία αναφέρεται σε αμφισβητούμενης δικαιοδοσίας (όχι επικράτειας!) περιοχές της εθνικής κυριαρχίας; Πώς να μη σιχτιρίσεις τον υπουργό που γράφει για τη δημογραφική συρρίκνωση και μας υποδεικνύει να αλλάξουμε κουλτούρα ως έθνος, ώστε να γεννάνε τα νεαρά ζευγάρια χωρίς να λαμβάνουν υπόψη τους την αθλιότητα των μισθών και των κοινωνικών παροχών ενός ατελέσφορου κράτους που πασχίζει μόνο για την εικόνα του υιοθετώντας τερτίπια φτηνής προπαγάνδας; Δυστυχώς, μάλιστα, η πιο θρασύδειλη αναφορά του Πρωθυπουργού αφορούσε τον σερραίο συμπατριώτη μου, ιδρυτή του κυβερνώντος κόμματος, Κωνσταντίνο Καραμανλή (1907-1998), για να αντισταθμίσει όσα του μηνούσαν εκείνη την ώρα από το Πολεμικό Μουσείο οι δυο πρώην ομόσταυλοι πρωθυπουργοί, οι οποίοι του τα χώνουν απροκατάληπτα επί μήνες.
Ας διευκρινίσουμε ότι η προκατάληψη, η μεροληψία και η διάκριση (discrimination) είναι συναφείς αλλά ξεχωριστές έννοιες. Η προκατάληψη είναι μια προκαθορισμένη αρνητική στάση ή πεποίθηση σχετικά με μια ομάδα και τα μέλη της (π.χ. Ισραηλινοί), ενώ η διάκριση συνοψίζει την άδικη δράση εναντίον ατόμων βάσει της ιδιότητάς τους ως μελών μιας ομάδας (π.χ. Παλαιστίνιοι). Κοντολογίς, προκατάληψη είναι η νοοτροπία, ενώ διάκριση είναι η συμπεριφορά, η στάση. Η προπαγάνδα κατ’ ουσίαν είναι η συστηματική προσπάθεια να διαμορφωθούν αντιλήψεις, να χειραγωγηθούν γνωσιακές λειτουργίες και να ποδηγετηθεί η συμπεριφορά για την επίτευξη ενός επιθυμητού αποτελέσματος· αυτή την τελευταία δυνατότητα την αποκαλούμε και δημαγωγία, η οποία οφείλεται στη γοητεία χαρισματικών πολιτικών ανδρών. Αξιοποιείται συνήθως σε πολιτικό – επικοινωνιακό πλαίσιο, στο οποίο κυβερνήσεις, πολιτικές ομάδες και πολλών λογιών συμφέροντα την αξιοποιούν για να επηρεάσουν την κοινή γνώμη ή το ακροατήριο και να καλλιεργήσουν το έδαφος για συγκεκριμένα προγράμματα. Η προπαγάνδα εκδηλώνεται ποικιλόμορφα: με την πειστική επικοινωνία, την παραπληροφόρηση και την επίκληση στο συναίσθημα.
Ολα αυτά τα συνόψιζε η επικοινωνιακή πολιτική που εφάρμοσε στη ναζιστική Γερμανία ο υπουργός Προπαγάνδας του Τρίτου Ράιχ (1933-1945), Πάουλ Γιόζεφ Γκέμπελς (1897-1945), άριστος φοιτητής, διδάκτωρ φιλολογίας και επικεφαλής της προπαγάνδας του εθνικοσοσιαλιστικού κόμματος. Εκτός από αφοσιωμένος οπαδός του Χίτλερ, ήταν γνωστός για τον σαγηνευτικό δημόσιο λόγο του και τον δεδηλωμένο αντισημιτισμό του, υποστηρίζοντας την αυστηρή διάκριση, η οποία περιελάμβανε και τo Ολοκαύτωμα των Εβραίων. Ηταν ιδιαίτερα επιδέξιος στη χρήση των σχετικά νέων μέσων, του ραδιοφώνου και του κινηματογράφου, για προπαγανδιστικούς σκοπούς. Τη δόξα του ναζιστή προπαγανδιστή ζήλωσαν πολλοί χρήστες των νέων μέσων επικοινωνίας και διάχυσης απόψεων, τα οποία συλλήβδην ονομάζουμε ΜΚΔ ή απλώς σόσιαλ, μπλογκ κ.τ.λ. Με άλλα λόγια, γράφει ένα τρολ (agent provocateur) στο Διαδίκτυο για κάποια κατάσταση και αμέσως από κάτω βρυχάται ένας λυσσαλέος ούγκανος. Τα μεταξωτά βρακιά δεν θέλουν μόνο επιδέξιους πισινούς, αλλά και ταιριαστό ντύσιμο και αρμόζον ύφος, όπως διδάσκει η κυβερνητική προπαγάνδα, την οποία καταπίνουμε ασμένως και ανυποψίαστοι. Respect!
Ο Κώστας Θεολόγου είναι διευθυντής του Τομέα Ανθρωπιστικών, Κοινωνικών Επιστημών και Δικαίου της Σχολής ΕΜΦΕ ΕΜΠ