Ο σερβιτόρος που μας υποδέχτηκε στο ιστορικό εστιατόριο της οδού Μητροπόλεως την αναγνώρισε αμέσως. «Δεν είστε η επιστήμονας από τη Σαντορίνη;», ρώτησε μόλις είχε ξεκινήσει η συζήτησή μας. Σχεδόν τρεις δεκαετίες επιστημονικής έρευνας, σε αντίξοες συνθήκες, πολυήμερες ωκεανογραφικές αποστολές, στη Μεσόγειο, στην Ερυθρά Θάλασσα, στον Ατλαντικό, συνεργασίες με διεθνώς καταξιωμένους ακαδημαϊκούς, μια γυναίκα επιστήμονας σε έναν ανδροκρατούμενο χώρο, κι όμως η αναγνωσιμότητα για την Εύη Νομικού, καθηγήτρια Φυσικής Γεωγραφίας και Γεωλογικής Ωκεανογραφίας στο ΕΚΠΑ, ήρθε μέσα από τις τηλεοπτικές οθόνες.
Ηταν στα τέλη του περασμένου Ιανουαρίου, όταν ολόκληρος ο κόσμος είχε στραμμένο το βλέμμα του στη Σαντορίνη εξαιτίας της πρωτοφανούς σεισμικής κρίσης που εξελισσόταν στο νησί – αυτή ήταν η αφορμή για να συστηθεί η ίδια στο ευρύ κοινό. «Κέρδισε» τις γιαγιάδες που την ευχαριστούσαν μήνες αργότερα όταν τη συναντούσαν στις εκκλησίες της Σαντορίνης, την εμπιστεύτηκαν γονείς που βρίσκονταν σε κρίση πανικού, δεκάδες άγνωστοι που της έστελναν απελπισμένα μηνύματα τις μέρες εκείνες, παιδιά που δεν μπορούσαν να κοιμηθούν τις νύχτες στο νησί. «Ακούγαμε την κυρία Νομικού και δεν φοβόμασταν», ακούγεται να λέει μια μαθήτρια σε ένα ντοκιμαντέρ αμερικανικής παραγωγής που γυρίστηκε προσφάτως με θέμα τα όσα συνέβησαν τότε. «Είναι ό,τι ωραιότερο μού έχουν πει», λέει σήμερα συγκινημένη. «Δεν κάνουμε το ιερό επάγγελμα του γιατρού που σώζει ζωές, όμως καταλαβαίνεις πώς μέσα από την επιστήμη σου μπορείς να βοηθάς τους ανθρώπους».
Ακριβώς αυτό, άλλωστε, η ικανότητά της να «επιστρέφει» στην κοινωνία την επιστημονική γνώση με εκλαϊκευμένο τρόπο, αποτέλεσε ένα από τα κριτήρια με βάση τα οποία στις αρχές Ιουλίου της απονεμήθηκε μια σπουδαία διάκριση, το Βραβείο Fisher από τη Διεθνή Ενωση Ηφαιστειολογίας και Χημείας του εσωτερικού της Γης. «Εβαλα τα κλάματα όταν μου το ανακοίνωσαν», εξομολογείται. «Η Ελλάδα δεν έχει ηφαίστεια σαν της Χαβάης ή της Ισλανδίας. Το να κερδίσει ένα τέτοιο βραβείο κάποιος από τη χώρα μας είναι συγκινητικό». Λίγο αργότερα – πριν από δύο εβδομάδες – η Εύη Νομικού επελέγη από τον Διεθνή Οργανισμό Υδρογραφίας SCUFN για να συμμετάσχει στην υποεπιτροπή ενός καινοτόμου διεθνούς προγράμματος που σκοπεύει να χαρτογραφήσει για πρώτη φορά πλήρως τον παγκόσμιο θαλάσσιο βυθό. Είναι η μοναδική από την Ευρώπη σε αυτήν την επιτροπή. Από τη Σαντορίνη, λοιπόν, ξεκίνησαν όλα. «Ηταν ένα φαινόμενο που μπορεί να συμβεί κάθε 20.000-30.000 χρόνια και ήταν ένα “σούπερ φαινόμενο” για εμάς τους γεωλόγους που εξελισσόταν μπροστά μας. Τόσο σπουδαίο και σπάνιο. Εχουμε στείλει τα αποτελέσματα της έρευνάς μας για δημοσίευση στο περιοδικό “Nature” και τα έχει δεχτεί, τη θεωρία μας δηλαδή ότι εκεί υπήρξε κίνηση του μάγματος με φλέβα που κινήθηκε ανοδικά και αυτή μετακίνησε τα υποθαλάσσια ρήγματα. Ετσι είχαμε περίπου 28.000 σεισμικές δονήσεις».
Αναπόδραστα αναδύεται το ερώτημα: είναι πιθανή μια ηφαιστειακή έκρηξη στην Ελλάδα; «Εχουμε ενεργά ηφαίστεια», απαντά. «Αρα είναι πιθανό να δούμε έκρηξη του ηφαιστείου. Η τελευταία έκρηξη της Σαντορίνης έγινε το 1950 και στατιστικά η Νέα Καμένη κάνει εκρήξεις κάθε 70 με 80 χρόνια. Αρα, στατιστικά μιλώντας, θα έχουμε έκρηξη. Αυτό δεν σημαίνει ότι θα δούμε εκρήξεις Πλίνιου τύπου, δηλαδή βίαια καταστροφικά επεισόδια, αλλά θα δούμε το ηφαίστειο να εκρήγνυται. Είναι κάτι που πρέπει να το προσεγγίζουμε χωρίς πανικό – μπορεί να μετατραπεί ακόμη και σε πόλο έλξης όπως συμβαίνει σε άλλες χώρες του κόσμου. Και επειδή όλα στη Σαντορίνη ξεκινούν από τον βυθό της θάλασσας, το λέω με όλες μου τις δυνάμεις, θα πρέπει να ενισχυθεί η υποθαλάσσια έρευνα στην Ελλάδα και να υπάρχει διαρκής παρακολούθηση του Κολούμπου. Το υποθαλάσσιο ηφαίστειο μάς προβλημάτισε πάρα πολύ, μπορεί να μας προβληματίσει και στο εγγύς μέλλον. Δεν ξέρουμε πότε αλλά είναι ένας χώρος ενεργός και αν δεν το παρακολουθούμε θα είναι σαν να είμαστε τυφλοί», λέει η Εύη Νομικού και συνεχίζει: «Δεν είναι δυνατόν να δίνουν χρήματα οι ξένοι για επιστημονικές έρευνες στον υποθαλάσσιο χώρο της Ελλάδας και να μη δίνουμε εμείς. Αυτή τη στιγμή τρέχει ένα μεγάλο πρόγραμμα, το Multimarex, με χρηματοδότηση της γερμανικής κυβέρνησης για υποθαλάσσιες έρευνες στη Σαντορίνη, τον περασμένο Μάρτιο, μετά την κρίση, έγινε αποστολή με χρηματοδότηση της αγγλικής κυβέρνησης, σε λίγο θα ξεκινήσει ένα άλλο πρόγραμμα από τους Γάλλους για το ρήγμα της Αμοργού και τον Δεκέμβριο θα γίνει ξανά αποστολή πάλι στον Κολούμπο με γερμανικό πλοίο. Για αυτούς η Ελλάδα είναι ένα “σουπερμάρκετ φυσικών καταστροφών”. Τους ενδιαφέρει πάρα πολύ γιατί θεωρούν ότι αξίζει να μελετηθεί. Χαίρομαι που συνεργάζομαι με τους ξένους, με σπουδαίους επιστήμονες, έχω πρόσβαση σε όλα τα δεδομένα, συμμετέχω σε όλες τις ωκεανογραφικές αποστολές, σε πλοία εκατομμυρίων με τεχνογνωσία που δεν υπάρχει στη Ελλάδα, αλλά… είμαι Ελληνίδα και είμαι πολύ πιο περήφανη όταν είμαστε στα δικά μας ελληνικά πλοία. Πρέπει, λοιπόν, η Ελλάδα να αποκτήσει καινούργιο ωκεανογραφικό πλοίο και να δώσει χρήματα για υποθαλάσσιες έρευνες».
Σύμφωνα με την ίδια, είναι ενδεικτική η περίπτωση του υποθαλάσσιου Παρατηρητηρίου SANTORY, το οποίο παρακολουθούσε το ηφαίστειο Κολούμπος και όλες τις μεταβολές στη μορφολογία του και τη δραστηριότητα του υδροθερμικού πεδίου. «Κατεβάζαμε τα όργανα στον Κολούμπο, τα αφήναμε έξι μήνες και τα ανεβάζαμε για να πάρουμε τις καταγραφές και να τα ξαναποντίσουμε. Αυτό το κάναμε με δικό μας ελληνικό πλοίο, το “Φιλία” ή το “Αιγαίο” του ΕΛΚΕΘΕ. Ομως, αυτό το πρόγραμμα έκλεισε τον Δεκέμβριο και παρότι προσπαθούμε να αντλήσουμε χρηματοδότηση είτε από τον Δήμο Θήρας είτε από την Πολιτεία δεν το έχουμε καταφέρει. Απευθύνω θερμή παράκληση να συνεχιστεί το πρόγραμμα, τα δεδομένα του οποίου ήταν χρήσιμα στη σεισμική κρίση», λέει.
Παρά την εξοικείωσή της με τα θαυμαστά μυστικά του υποθαλάσσιου κόσμου, η Εύη Νομικού μιλάει με τον ενθουσιασμό πρωτοετούς φοιτήτριας που μόλις πέτυχε στη σχολή των ονείρων της. «Ξέρεις κάτι;
Θέλουμε να πάμε στο Διάστημα και δεν γνωρίζουμε τι υπάρχει μέσα στις θάλασσές μας. Δεν ξέρουμε καν τι ζει μέσα στον ωκεανό και στέλνουμε ρομπότ για να το ανακαλύψουμε. Αυτό, λοιπόν, που θα κάνει το πρόγραμμα General Bathymetric Chart of the Oceans του Παγκόσμιου Οργανισμού Υδρογραφίας είναι σπουδαίο: μέχρι το 2030 θα έχει χαρτογραφηθεί το 30% του ωκεανού σε παγκόσμιο επίπεδο. Στο πρόγραμμα αυτό χρειάζονταν έμπειρους επιστήμονες που να γνωρίζουν πολύ καλά τη θαλάσσια μορφολογία και να μπορούν να χαρακτηρίσουν και να ονοματίσουν τους σχηματισμούς που θα συναντήσουμε κατά τη χαρτογράφηση – δηλαδή είναι άβυσσος, είναι ηφαίστειο, είναι βουνό; Για αυτή τη δουλειά με επέλεξαν», εξηγεί.
Ο άγνωστος ωκεανός
«O ωκεανός είναι το άγνωστο. Και αυτή είναι η μαγεία του. Αν δεν είχε εξελιχθεί τόσο η τεχνολογία, δεν θα γνωρίζαμε πολλά από όσα γνωρίζουμε σήμερα στην ωκεανογραφία. Θα δώσω ένα παράδειγμα: Πριν από λίγο καιρό ανακαλύψαμε κάτι φοβερό. Οταν κάναμε τις γεωτρήσεις με το πλοίο “Joides Resolution” στη Σαντορίνη είχαμε διαπιστώσει ότι στις λεκάνες γύρω από το νησί υπήρχε ένα στρώμα σε συγκεκριμένο βάθος που αποτελείτο από λεπτή ηφαιστειακή στάχτη και νερό. Αναρωτιόμασταν τι μπορεί να είναι αυτό. Με γεωχημικές αναλύσεις αποδείχτηκε ότι δεν είχε καμία σχέση με τις ηφαιστειακές εκρήξεις της Σαντορίνης αλλά με την Κω. Ηταν τέφρα που είχε μεταφερθεί εκεί από την έκρηξη του ηφαιστείου πριν από 161.000 χρόνια μέσω των πυροκλαστικών ροών και υπάρχει ακόμη.
Η Σαντορίνη είναι για μένα το Γκραν Κάνιον της Μεσογείου. Είναι ένα πολύ παλαιό ηφαίστειο, με ιστορία 1,5 εκατ. ετών. Κοιτάς τις πλαγιές της και το κάθε στρώμα έχει μια διαφορετική έκρηξη και μια διαφορετική ιστορία, άρα στις πλαγιές της καλδέρας της Σαντορίνης διαβάζεις την ιστορία του πλανήτη, είναι σαν να κάνεις μια τομή μέσα στα έγκατά του. Και έχεις μια μεγάλη χρονική ποικιλία: εδώ έχεις μια τελευταία έκρηξη του 1950 και εκεί απέναντι έχεις λάβα που εκλύθηκε πριν από 350.000 χρόνια και όλα αυτά σε μια απόσταση 4 χιλιόμετρων. Τα κοιτάζεις και λες: πόσο τρομερός είναι ο πλανήτης μας και πόσο μικροί είμαστε εμείς!».
Ταυτισμένη με το νησί, εξηγεί ότι τα ηφαίστεια στιγμάτισαν ολόκληρη την έως τώρα ζωή της. «Γεννήθηκα στη Σαντορίνη. Τελείωσα το σχολείο στην Αθήνα αλλά ήταν εκείνες οι εποχές που αν τελείωνε το σχολείο στις 11 Ιουνίου, στις 11 Ιουνίου το βράδυ παίρναμε το καράβι και φεύγαμε για το νησί. Και στις 11 Σεπτεμβρίου άνοιγε το σχολείο; Στις 10 Σεπτεμβρίου το βράδυ επιστρέφαμε στην Αθήνα. Αρα όλες οι παιδικές μου αναμνήσεις είναι “Σαντορίνη”. Εκεί, λοιπόν, μαζευόμαστε τα παιδιά στην Ελιά, στον Βόθωνα, και ακούγαμε τις ιστορίες από τον παππού και τον προπάππου. Οι διηγήσεις ήταν η έκρηξη και οι ιστορίες του Κολούμπου, ενός ηφαιστείου που, όπως μας έλεγαν, υπάρχει αλλά δεν το βλέπουμε και προκαλεί μεγάλη καταστροφή. Ολα αυτά μεγεθυμένα από στόμα σε στόμα. Ετσι ήξερα πάντα με τι θέλω να ασχοληθώ».
Το πάθος της δεν εξαντλείται εκεί. Ειδικά μετά την πρόσφατη ένταξη της Νισύρου στο Δίκτυο Παγκόσμιων Γεωπάρκων της UNESCO μαζί με τις βραχονησίδες και τον θαλάσσιο χώρο της, γεγονός που συνιστά διεθνή αναγνώριση του γεωλογικού της πλούτου, της πολιτισμικής κληρονομιάς και της μοναδικής βιοποικιλότητάς της. «Εργαστήκαμε πολύ για να τα καταφέρουμε και είμαι χαρούμενη διότι η Νίσυρος είναι ίσως το σημαντικότερο ηφαίστειο στην Ελλάδα, ένα ηφαίστειο στο οποίο συναντάς όλες τις ηφαιστειακές μορφές, κώνους, καλδέρα ολόκληρη, ενώ στη Σαντορίνη έχει σπάσει, φουμαρόλες, φλέβες, όλα τα είδη λάβας, είναι ένα μουσείο ηφαιστειολογίας. Κάθε γεωλόγος πρέπει να περάσει από τη Νίσυρο αν θέλει να δει τι είναι ηφαίστειο. Επισκέπτεσαι τους κρατήρες της, περπατάς και νιώθεις την αναπνοή του πλανήτη», λέει.
«Είναι όνειρό μου», συνεχίζει η Εύη Νομικού, «να γίνει η Νίσυρος παγκόσμιος πόλος έλξης αλλά και να φτιαχτεί μια ομοσπονδία των ηφαιστείων της Ελλάδας – Σαντορίνη, Νίσυρος, Μήλος, Μέθανα. Επίσης ονειρεύομαι να δουλέψω περισσότερο στους θαλάσσιους γεωκινδύνους. Δεν μπορεί να γίνεται ένας σεισμός – για παράδειγμα στον Νότιο Ευβοϊκό – και να μην ξέρεις το ρήγμα που τον προκαλεί. Πλέον υπάρχουν τρόποι για να καταγράψεις τα πάντα. Αυτό έχει αληθινό νόημα. Σπουδάζεις, σπουδάζεις, σπουδάζεις, για ποιον λόγο; Για να γράφεις δημοσιεύσεις; Χαίρομαι που είμαι επιστήμονας. Παρότι κοπιάζουμε πολύ, είναι απόλαυση να ανακαλύπτεις πως όλα αυτά τα δεδομένα που έχεις συλλέξει επί τόσα χρόνια γίνονται χρήσιμα για τους ανθρώπους και ότι έχεις τη δυνατότητα να εμπνέεις νέα παιδιά για την επιστήμη που υπηρετείς με πάθος…».