Για ποιο λόγο δύο αιγυπτιακές Σφίγγες φρουρούν ένα ταφικό μνημείο της Αθήνας εδώ και 165 χρόνια; Πώς βρέθηκε ένα τουρκικό στρατιωτικό νεκροταφείο στην καρδιά της ελληνικής πρωτεύουσας και ποιοι επιφανείς νεκροί είναι θαμμένοι σε απόσταση λίγων λεπτών από την Πλατεία Ομονοίας; Μια ανεξερεύνητη πτυχή της Αθήνας, τα άγνωστα μυστικά των νεκροταφείων της, θα αποκαλυφθεί στο κοινό μέσα από μια πρωτότυπη ξενάγηση που θα πραγματοποιηθεί σε λίγες εβδομάδες στην πόλη. Στο ερώτημα «Υπάρχουν παράξενα νεκροταφεία στην Αθήνα;» η απάντηση εκπλήσσει.
Κάποια είναι άγνωστα στους πολλούς, όπως το Ισραηλιτικό, το Τουρκικό και το Στρατιωτικό Νεκροταφείο, και ορισμένα άλλα συνδεδεμένα με ιστορικά γεγονότα που σημάδεψαν τη χώρα. Τα διατρέχουν μνήμες του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου και της Κατοχής, τάφοι εκτελεσθέντων αγωνιστών, της Ηρώς Κωνσταντοπούλου, του Νίκου Γλέζου, μνήματα διακοσμημένα με διάσημα γλυπτά και «κοιμώμενες» πλάι σε ήρωες του 1821. Και μαζί τους μακάβριες διηγήσεις, δραματικά γεγονότα και προδοσίες που προκάλεσαν άδικους θανάτους να αιωρούνται στην ατμόσφαιρα… Μέσα από όλα αυτά, τα νεκροταφεία της Αθήνας αφηγούνται γλαφυρά τη διαδρομή της πόλης.
Σχεδόν οκτώ ώρες, με ένα μικρό διάλειμμα στη μέση, θα διαρκέσει η ξενάγηση, που θα πραγματοποιηθεί στις 2 Νοεμβρίου από την ομάδα Alter Exploring Team. Η περιήγηση θα ξεκινήσει από το Γ’ Νεκροταφείο της Αθήνας, το οποίο κατασκευάστηκε το 1939 και θεωρείται το μεγαλύτερο νεκροταφείο των Βαλκανίων. Λίγοι από τους διαβάτες της οδού Κοτυώρων γνωρίζουν το δράμα που περικλείουν οι πύλες του.
«Το Γ΄ Νεκροταφείο της Αθήνας σήκωσε το μεγαλύτερο βάρος των νεκρών της περιόδου 1940-1944», λέει στα «ΝΕΑ» ο επικεφαλής της δράσης Παναγιώτης Δευτεραίος, συγγραφέας του βιβλίου «Υπόγεια Αθήνα – τα μυστικά μιας άγνωστης πόλης». «Δέχτηκε χιλιάδες νεκρούς, Ελληνες, συμμάχους, εχθρούς και μικρά παιδιά, καθώς το νεκροταφείο λειτούργησε ως Γερμανικό, Ιταλικό, Συμμαχικό. Την περίοδο της Κατοχής ο Δήμος Αθηναίων περισυνέλεγε τους νεκρούς με φορτηγά ή κάρα, έχοντας ως προορισμό το Νεκροτομείο κι έπειτα το Γ’ Νεκροταφείο. Στο εσωτερικό του υπάρχει μια πολύ ενδιαφέρουσα διαδρομή μνήμης που περνά από ομαδικούς τάφους και μνημεία, από το στρατιωτικό τμήμα του νεκροταφείου και από τάφους εκτελεσθέντων, ενώ αναρτημένες πινακίδες τονίζουν τη σημασία του ως τόπου ιστορικής μνήμης. Η διαδρομή συνεχίζεται ως το Εβραϊκό Νεκροταφείο, το οποίο φιλοξενεί περίτεχνα μνήματα που χρονολογούνται στα τέλη του 19ου και στις αρχές του 20ού αιώνα».
Θύματα της χολέρας του 1854, μουσουλμάνοι στο θρήσκευμα, κι έπειτα τούρκοι στρατιώτες που σκοτώθηκαν ή πέθαναν ως αιχμάλωτοι κατά τους Βαλκανικούς Πολέμους, τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο και τον Ελληνοτουρκικό Πόλεμο είναι θαμμένοι στο Τουρκικό Στρατιωτικό Νεκροταφείο της Αθήνας που θα αποτελέσει μία από τις στάσεις της διαδρομής. Ο χώρος, ο οποίος παραχωρήθηκε στην Οθωμανική Αυτοκρατορία την περίοδο 1889-1990, δεν είναι επισκέψιμος, όμως τμήμα του εσωτερικού του, με την αναθηματική στήλη και τις επιγραφές, είναι ορατό από την καγκελόπορτα.
«Λόγω των συνεχώς αυξανόμενων αναγκών και πιέσεων για νέους χώρους ταφής, ο Δήμος Αθηναίων αποφάσισε το 1849 τη σύσταση ενός ακόμα νεκροταφείου, μετά το Α΄ Νεκροταφείο, στην περιοχή Ακαδημίας Πλάτωνος. Είναι το Β΄ Νεκροταφείο Αθηνών και στην ξενάγησή μας θα αναφέρουμε γιατί ήταν γνωστό ως Νεκροταφείο της Βάθειας και θα μιλήσουμε για το δίλημμα που είχε ανακύψει σε σχέση με το ποια εκκλησία θα επιλεγόταν ως κοιμητηριακή», λέει ο Παναγιώτης Δευτεραίος. «Το νεκροταφείο έπαψε να λειτουργεί το 1922 επειδή κρίθηκε ανεπαρκές για τις ανάγκες της ολοένα αυξανόμενης πόλης. Επειδή η επέκτασή του ήταν αδύνατη, μεταφέρθηκε ήδη από το 1919 στα Ανω Πατήσια, όπου λειτουργεί μέχρι σήμερα», εξηγεί.
Το Δημόσιο Σήμα
Μερικές εκατοντάδες μέτρα μακριά από το Νεκροταφείο της Βάθειας, ένας χώρος ταφής ξυπνά φωνές από το αρχαίο παρελθόν της πόλης. Είναι το περίφημο Δημόσιο Σήμα, τα απομεινάρια του οποίου θα επισκεφθούν οι συμμετέχοντες στην ξενάγηση. «Στο Δημόσιο Σήμα ήταν ένας μεγάλος δρόμος, κατά μήκος του οποίου οι αρχαίοι Αθηναίοι ενταφίαζαν τους επιφανέστερους πολίτες και τους πιο ανδρείους. Λαμπρά ταφικά μνημεία βρίσκονταν σε αυτόν τον δρόμο, πλάτους 40 μ. και μήκους 1.100 μ., που ξεκινούσε από το Δίπυλο στον Κεραμεικό και κατέληγε στην Ακαδημία Πλάτωνος.
Εκτιμάται πως σε αυτή τη διαδρομή βρίσκονταν οι τάφοι του Περικλή, του Θρασύβουλου, του Κλεισθένη και άλλων, ενώ θεωρείται πως εκεί εκφώνησε ο Περικλής τον “Επιτάφιο Λόγο” για να τιμήσει τους πρώτους νεκρούς του Πελοποννησιακού Πολέμου», εξηγεί ο Πάνος Δευτεραίος. Το 1997 αποκαλύφθηκε για πρώτη φορά τμήμα του Δημόσιου Σήματος σε οικόπεδο της οδού Σαλαμίνος, με καμένα και άκαυτα οστά νέων ανδρών και αγγεία με σκηνές μάχης ή αποχαιρετισμού, ενώ το 2010, στη γειτονική οδό Μυκάλης, ήρθε στο φως μαρμάρινο λιοντάρι μήκους 2 μ. μαζί με ψήγματα χρυσού.
Από την εξερεύνηση των νεκροταφείων της Αθήνας δεν θα μπορούσε να απουσιάζει το Α΄ Νεκροταφείο, το πιο γνωστό στο ευρύ κοινό, που αποτελεί από μόνο του ένα ολόκληρο κεφάλαιο στην ιστορία της πόλης. Είναι το παλαιότερο νεκροταφείο της Αθήνας με περισσότερα από 210 χρόνια λειτουργίας. Καλλιτέχνες, αθλητές, ποιητές, ηθοποιοί, πολιτικοί, στρατιωτικοί, ιερωμένοι, αγωνιστές της Ελληνικής Επανάστασης έχουν ταφεί εκεί. Το νεκροταφείο περιλαμβάνει γλυπτά έργα τέχνης υψηλής αξίας και αποτελεί μια υπαίθρια συλλογή, αντιπροσωπευτική της γλυπτικής του 19ου αιώνα στην Ελλάδα, ενώ παρόμοια καλλιτεχνική έκφραση ακολουθεί η διαμόρφωση των μνημάτων και στα αλλόθρησκα τμήματα του νεκροταφείου, από τους απλούς τάφους μέχρι τα μαυσωλεία. Το Α΄ Νεκροταφείο Αθηνών είναι ενταγμένο στη Διαδρομή Σημαντικών Κοιμητηρίων του Συμβουλίου της Ευρώπης.