Τη μετάβαση στη νέα εποχή για τον τρόπο διάθεσης της περιουσίας, που θα μπορεί εφεξής να γίνεται όχι μόνο με τη σύνταξη διαθήκης ή γονικής παροχής, αλλά και με κληρονομικές συμβάσεις – θεσμός πρωτοεμφανιζόμενος στο ελληνικό δίκαιο -, σηματοδοτεί το νομοσχέδιο για το κληρονομικό δίκαιο, που παρουσιάζεται στις 2 Δεκεμβρίου, στο υπουργείο Δικαιοσύνης, από τον επίτιμο καθηγητή του ΕΚΠΑ, ακαδημαϊκό και πρόεδρο της Νομοπαρασκευαστικής Επιτροπής Απόστολο Γεωργιάδη.
Οι αλλαγές που φέρνει το νέο νομοσχέδιο σχεδόν ύστερα από οκτώ δεκαετίες είναι πολλές και αφορούν πολλές πτυχές στο συγκεκριμένο πεδίο του δικαίου, από τις ασφαλιστικές διατάξεις για τις ιδιόγραφες διαθήκες, τις αλλαγές στα ποσοστά που κληρονομεί η σύζυγος μέχρι τη μεταβολή της νόμιμης μοίρας από εμπράγματη σε νομική αξίωση αποζημίωση, το «κληρονομικό» δικαίωμα των συντρόφων εκτός γάμου και βεβαίως την εισαγωγή του θεσμού των κληρονομικών συμβάσεων.
Λίγες μέρες πριν από την επίσημη παρουσίαση των κομβικών μεταρρυθμίσεων, «ΤΑ ΝΕΑ» δημοσιεύουν τις διατάξεις για τον πρωτοεμφανιζόμενο θεσμό των κληρονομικών συμβάσεων, που με επιτυχία εφαρμόζεται σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες και έρχεται να… βάλει τάξη στα κληρονομικά ζητήματα, αλλάζοντας άρδην το σκηνικό αναφορικά με όσα γνωρίζουμε μέχρι σήμερα για τη διευθέτηση της κληρονομίας.
Ετσι, με τις κληρονομικές συμβάσεις επιτρέπεται ο ενδιαφερόμενος, όσο είναι ακόμα εν ζωή, να διαπραγματευτεί και να συμφωνήσει με τους κληρονόμους του το μερίδιο της περιουσίας που θα λάβει ο καθένας, με όλα τα μέρη να υπογράφουν σύμβαση, παρουσία συμβολαιογράφου.
Καινοτομίες
Ο νέος αυτός θεσμός, ο οποίος διέπεται από σαφείς κανόνες, φέρνει τέσσερις κομβικές αλλαγές, που παρουσιάζουν «ΤΑ ΝΕΑ» στο σημερινό ένθετο, μαζί με συγκεκριμένα παραδείγματα, όπως και τις καινοτόμες διατάξεις που σε λίγο καιρό θα ενταχθούν στο ελληνικό δίκαιο.
Συγκεκριμένα:
- Ο κληρονομούμενος θα μπορεί να επιλέξει ποιο θα είναι το εφαρμοστέο δίκαιο που θα διέπει τη σύμβαση, το οποίο μπορεί να είναι ακόμα και άλλο από το ελληνικό.
- Με την ίδια κληρονομική σύμβαση θα μπορούν να διαθέτουν την περιουσία τους περισσότερα άτομα μαζί, σε αντίθεση με τη διαθήκη βέβαια που είναι αυστηρά προσωπική υπόθεση του διαθέτη.
- Η κληρονομική σύμβαση θα είναι δεσμευτική, αφού δεν θα μπορεί να ανακληθεί μονομερώς, εκτός αν κάποιος κληρονόμος υποπέσει σε σοβαρό παράπτωμα, όπως για παράδειγμα να έχει διαπράξει κάποιο αδίκημα σε βαθμό κακουργήματος.
- Με την κληρονομική σύμβαση θα μπορεί να καθίσταται κάποιος κληρονόμος, εφόσον συμφωνεί να παρέχει κάποιο αντάλλαγμα στον κληρονομούμενο. Σε περίπτωση βέβαια που ο κληρονόμος δεν εκπληρώνει την παροχή για την οποία δεσμεύθηκε, τότε ο κληρονομούμενος μπορεί με τη σειρά του να υπαναχωρήσει από τη σύμβαση. Ο θεσμός των κληρονομικών συμβάσεων, όπως επισημαίνουν ειδικοί στα «ΝΕΑ», θα έχει άμεση αντανάκλαση και στην εύρυθμη λειτουργία επιχειρήσεων, καθώς για παράδειγμα οι μελλοντικοί κληρονομούμενοι γονείς θα μπορούν να καλέσουν τα παιδιά τους και να συνάψουν κληρονομική σύμβαση, ορίζοντας ότι ένα από αυτά θα πάρει την επιχείρηση και το έτερο ακίνητα ή μετρητά. Σε άλλες περιπτώσεις, πάλι, αν ένα από τα παιδιά έχει ανάγκη από κεφάλαιο, για να επενδύσει στις σπουδές του ή να το αξιοποιήσει για την επαγγελματική του αποκατάσταση δεν χρειάζεται να περιμένει να πεθάνει ο πατέρας του. Τα δύο μέρη, με τον θεσμό των κληρονομικών συμβάσεων, μπορούν να συμφωνήσουν στην παροχή ενός συγκεκριμένου ποσού, ενώ το ίδιο μπορεί να συμβεί και αν η οικογένεια έχει περισσότερα παιδιά, ώστε εκ των προτέρων να γνωρίζει ο καθένας την «κληρονομική του μερίδα». Η σύμβαση θα εκπληρωθεί βεβαίως με τον θάνατο.
Το νομοσχέδιο
Αναλυτικά το νέο νομοσχέδιο προβλέπει για τις κληρονομικές συμβάσεις αιτία θανάτου τα εξής:
- Εννοια και κατάρτιση. Ο κληρονομούμενος μπορεί με σύμβαση να εγκαταστήσει κληρονόμο, να συστήσει καταπίστευμα, κληροδοσία ή τρόπο να επιλέξει το εφαρμοστέο δίκαιο στην κληρονομική του διαδοχή (κληρονομική σύμβαση αιτία θανάτου). Τιμώμενος μπορεί να είναι ο αντισυμβαλλόμενος ή τρίτος. Με την ίδια σύμβαση αιτία θανάτου μπορούν να διαθέτουν την περιουσία τους περισσότεροι.
- Δεσμευτικότητα της κληρονομικής σύμβασης αιτία θανάτου. Διατάξεις της κληρονομικής σύμβασης αιτία θανάτου με τις οποίες ο συμβαλλόμενος εγκαθιστά κληρονόμο, συνιστά κληροδοσία ή καταπίστευμα ή τρόπο ή επιλέγει το εφαρμοστέο δίκαιο στην κληρονομική του διαδοχή δεν ανακαλούνται μονομερώς. Διατάξεις της τελευταίας βούλησης μπορούν να περιληφθούν σε κληρονομική σύμβαση αιτία θανάτου, αλλά ανακαλούνται ελεύθερα με μεταγενέστερη διάταξη τελευταίας βούλησης. Ο τιμώμενος με κληρονομική σύμβαση αιτία θανάτου έχει δικαίωμα να αποδεχτεί ή να αποποιηθεί την κληρονομία ή την κληροδοσία μετά την επαγωγή.
- Επίδραση της κληρονομικής σύμβασης σε άλλες διατάξεις τελευταίας βούλησης. Η κληρονομική σύμβαση αιτία θανάτου καταργείται ή τροποποιείται με μεταγενέστερη σύμβαση μεταξύ των συμβαλλομένων. Κληρονομική σύμβαση αιτία θανάτου καταργεί προγενέστερη διαθήκη μόνο κατά το μέρος που αντίκειται σε αυτή. Διαθήκη ή κληρονομική σύμβαση αιτία θανάτου του κληρονομουμένου με άλλον αντισυμβαλλόμενο δεν ισχύει κατά το μέρος που αντίκειται σε προγενέστερη κληρονομική σύμβαση αιτία θανάτου του κληρονομουμένου.
- Ελευθερία διάθεσης εν ζωή. Η κληρονομική σύμβαση αιτία θανάτου δεν περιορίζει την ελευθερία του κληρονομουμένου να διαθέτει την περιουσία του εν ζωή, εκτός αν έχει συμφωνηθεί διαφορετικά. Αν ο κληρονομούμενος διαθέσει εν ζωή την περιουσία του από χαριστική αιτία προς βλάβη του τιμωμένου, ο τιμώμενος έχει δικαίωμα μετά την επαγωγή να ασκήσει αγωγή διάρρηξης. Η αγωγή ασκείται εντός δύο ετών από τη δημοσίευση της κληρονομικής σύμβασης αιτία θανάτου και πάντως εντός πέντε ετών από την απαλλοτρίωση.
- Ακύρωση κληρονομικής σύμβασης. Την ακύρωση της κληρονομικής σύμβασης αιτία θανάτου ή διάταξης αυτής λόγω πλάνης, απάτης ή απειλής μπορεί να ζητήσει και ο κληρονομούμενος εντός της προθεσμίας του άρθρου 157. Ακύρωση δεν χωρεί μετά τον θάνατο του κληρονομουμένου, αν το δικαίωμα ακύρωσης είχε ήδη γεννηθεί στο πρόσωπο αυτού και κατά τον χρόνο της επαγωγής είχε αποσβεσθεί. Αν με την ίδια κληρονομική σύμβαση αιτία θανάτου διαθέτουν την περιουσία τους περισσότεροι, η ακύρωση διάταξης τελευταίας βούλησης του ενός συμβαλλομένου σε περίπτωση αμφιβολίας συνεπιφέρει το ανίσχυρο ολόκληρης της σύμβασης.
- Ανάκληση λόγω παραπτώματος του τιμωμένου. Ο κληρονομούμενος μπορεί να ανακαλέσει διάταξη της κληρονομικής σύμβασης αιτία θανάτου, αν ο τιμώμενος με αυτή υποπέσει έναντί του σε παράπτωμα που αν ήταν μεριδιούχος θα δικαιολογούσε τη στέρηση της νόμιμης μοίρας του. Η ανάκληση γίνεται με αυτοπρόσωπη δήλωση του κληρονομουμένου προς τον αντισυμβαλλόμενό του ή τους κληρονόμους του και προς τον τιμώμενο και υπόκειται στον τύπο του συμβολαιογραφικού εγγράφου.
- Κληρονομική σύμβαση αιτία θανάτου έναντι ανταλλάγματος εν ζωή. Αν με την κληρονομική σύμβαση ο κληρονομούμενος διαθέτει την περιουσία του αιτία θανάτου έναντι εν ζωή αντιπαροχής του αντισυμβαλλομένου του, σε περίπτωση μη εκπλήρωσης ή μη προσήκουσας εκπλήρωσης της αντιπαροχής μπορεί να υπαναχωρήσει από τη σύμβαση. Δικαίωμα υπαναχώρησης έχει και ο αντισυμβαλλόμενος του κληρονομουμένου, αν συντρέχει σπουδαίος λόγος, ιδίως αν ο κληρονομούμενος διαθέτει εν ζωή την περιουσία του αντίθετα προς την κληρονομική σύμβαση αιτία θανάτου ή με τη συμπεριφορά του καθιστά αδύνατη ή ιδιαίτερα δυσχερή την εκπλήρωση της αντιπαροχής. Η υπαναχώρηση γίνεται με δήλωση αυτού που έχει το δικαίωμα να υπαναχωρήσει προς τον αντισυμβαλλόμενό του και υπόκειται στον τύπο του συμβολαιογραφικού εγγράφου.
- Δημοσίευση κληρονομικής σύμβασης. Οι διατάξεις για τη δημοσίευση της διαθήκης εφαρμόζονται αναλόγως και για τη δημοσίευση κληρονομικής σύμβασης αιτία θανάτου.
- Ακυρότητα υποσχετικών συμβάσεων που περιορίζουν την ελευθερία του διατιθέναι. Σύμβαση με την οποία ο κληρονομούμενος αναλαμβάνει την υποχρέωση να καταρτίσει ή να μην καταρτίσει διάταξη τελευταίας βούλησης ή να ανακαλέσει ή να μην ανακαλέσει υφιστάμενη τελευταία βούληση, είναι άκυρη. Σύμβαση με την οποία ο κληρονομούμενος αναλαμβάνει την υποχρέωση να καταρτίσει διάταξη τελευταίας βούλησης υπέρ ορισμένου προσώπου, μπορεί να ισχύσει ως κληρονομική σύμβαση αιτία θανάτου, αν συνάγεται ότι τα μέρη θα την ήθελαν, αν ήξεραν την ακυρότητα.